» Dawne wsie | Caryńskie

Caryńskie

Caryńskie to nieistniejąca wieś u podnóży Połoniny Caryńskiej, nad potokiem Caryński. Lokowana przed rokiem 1620 w dobrach rodziny Kmitów. Inne źródła podają jako datę powstania wsi początek XVIw, kiedy to jej właścicielką miała być wojewodzianka mścisławska Helena Kiszkowa.

Historyczna zabudowa wsi Caryńskie
źródło: tablica BdPN

Nazwa osady pochodzi od rumuńskiego słowa carina, oznaczającego pole uprawne, łąkę, pastwisko. Od nazwy wsi wywodzi się nazwa Połoniny Caryńskiej. Właściciele osady zmieniali się, jednak miało to niewielki wpływ na rytm życia wsi. Mieszkańcy gospodarowali tu tak, jak ich przodkowie, znajdując się w swojego rodzaju izolacji.

Ruiny kaplicy św. Jana, 2007
foto: P. Szechyński

Ruiny kaplicy św. Jana, 06.2020
foto: P. Szechyński

Nazwa pozwala porzypuszczać, że przed powstaniem wsi teren ten był użytkowany gospodarczo przez mieszkańców Dwernika, wzmiankowanego już w roku 1533. Wraz z Berehami Górnymi i Nasicznem, wieś tworzyła klucz, który istniał aż do początku XXw. W roku 1620 klucz ten wojewodzina Helena Kiszkowa oddała w dzierżawę Andrzejowi Boguckiemu. Chłopi oskarżyli go o nadużycia i nieludzkie traktowanie, Kiszkowa staneła po ich stronie zrywając umowę i wytaczając Boguckiemu proces. W XVIIIw., wieś należała do klucza dwernickiego, stanowiącego część "państwa" leskiego. Dobra te w 1769r., jako posag wniosła Marianna z Ossolińskich, zamężna z Józefem Janem Mniszchem. Po jego śmierci w 1780 i podziale majątku w 1786 przypadła jego synowi Maksymilianowi Mniszchowi (Kryciński, 1995).

Kapliczka przy starej drodze na Połoninę Caryńską, 2012
foto: Mirosław Piela

W roku 1868 powierzchnia wsi wynosiła 1682,8 ha - w tym ponad 42% stanowiły lasy. Grunty podzielone były na tzw. łany, średnia wielkość gospodarstwa w połowie XIXw miała 17 ha. Wzrastająca liczba mieszkańcó spowodowała konieczność powiększania terenu. W ten sposób wykarczowano liczne polany na północnych stokach Połoniny Caryńskiej. Ratowano się również emigracją zarobkową. W roku 1926 14% mieszkańców Caryńskiego pracowała w USA.

Centrum życia osady stanowiła drewniana, trójdzielna cerkiew greckokatolicka p.w. św. Wielkiego Męczennika Dymitra, zbudowana w stylu bojkowskim w roku 1777 (podaje się też daty 1775 i 1778). Przy cerkwi istniała również drewniana kaplica kultowa, zastąpiona następnie murowaną. Świątynia ta była lokalnym centrum kultu Jana Chrzciciela. Do Caryńskiego w dzień odpustu, podążali wierni z okolicznych wsi a w uroczystościach religijnych brało udział nawet kilka tysięcy osób.

Caryńskie, krzyż przydrożny ofiarowany przez Petra Minko w 1911r, stan na grudzień 2018
foto: Mirosław Piela

W 1894 zawiązało się przy cerkwi "Towarzystwo Jana Chrzciciela", mające w planie propagowanie życia pobożnego, moralnego i przykładnego. W 1914 roku liczyło 180 członków, działało co najmniej do roku 1931 (Kryciński, 1995).

Po zakończeniu II wojny światowej, położenie wsi spowodowało, że stacjonowały tu różne oddziały UPA. W maju 1946 roku, wszyscy mieszkańcy zostali wysiedleni do ZSRR a zabudowania wsi wraz z cerkwią spalone.

We wsi istniała karczma drewniana (w 1917 szynkarzem był Elo Herman) oraz młyny. Lokalizację młynów podaje M. Augustyn w roczniku Bieszczad nr 13, przy czym jak pisze - nie zachowały się żadne informacje o obiektach przemysłowych funkcjonujących przed rokiem 1780, co wynika częściowo z faktu, iż bardzo długo Caryńskie, Nasiczne i Berehy traktowane były jako jedna jednostka gospodarcza i wszelkie dane zapisywano łącznie.

Młyn u ujścia potoku Zwór:

Zbudowany został na początku XIX w. Zlokalizowany na granicy z Dwernikiem, 50 m poniżej ujścia potoku. Prawdopodobnie z tym obiektem wiązać można informację z 1921 r. o Maksymie Głuchu, dawnym "mielniku" w Caryńskiem.

Caryńskie latem
foto: P. Szechyński

Młyn poniżej cerkwi:

Zlokalizowany 270 m poniżej ujścia Caryńczyka do Caryńskiego na prawym brzegu potoku. Powstał przed 1824 r. Na mapie katastralnej nie zaznaczono młynówki, co wskazuje na doprowadzenie wody na koło drewnianym korytem. Rozszerzenie koryta potoku na długości 80 m, wskazuje na spiętrzenie wód Caryńskiego niewielką tamą oraz istnienie zbiornika wodnego o powierzchni 1600 m2.

Młyn rodziny Rapaczów:

Zlokalizowany nad potokiem Balotecz, 200 m powyżej ujścia do Caryńskiego. Wody potoku były spiętrzone niewielką tamą. Ze zbiornika wodę doprowadzano przypuszczalnie drewnianym korytem. Funkcjonował w okresie międzywojennym i w czasie II wojny światowej. Prowadzony był przez Michała Rapacza.

Stara "Koliba" na Przysłupie, 2007
foto: P. Szechyński

Młyn "stary":

Ok. 800 m powyżej ujścia potoku Zwór do Caryńskiego na mapie katastralnej z 1852 r., w południowej części wsi zaznaczono skomplikowany układ koryta potoku Caryński, wskazujący na różne prace, mające na celu stworzenie kontrolowanego przepływu wody. Być może to pozostałość po wcześniej istniejącym młynie. Łączna długość domniemanych młynówek w 1852 r. wynosiła 330 m.

Przysłup Caryński, powyżej wsi, 2012
foto: P. Szechyński

Po II wojnie światowej lasy przekazano nadleśnictwom a grunty rolne Państwowemu Funduszowi Ziemi i TPN. Przełom lat 50 i 60 w górskiej części powiatu ustrzyckiego to początek tzw. bieszczadzkiej polityki ekonomicznej, obejmującej trzy główne kierunku działań: 1) budowę osad dla robotników i pracowników resortu leśnictwa, 2) rozwój sieci dróg publicznych i leśnych oraz 3) organizację nowych form gospodarki wypasowej. Osadnictwo leśne poza Bieszczadami nie występowało nigdzie indziej w Polsce.[...] Kolejnym priorytetem bieszczadzkiej polityki ekonomicznej był rozwój infrastruktury drogowej. Dawne trakty Wetlina - Berehy - Ustrzyki Górne oraz Dwernik - Berehy, były w bardzo złym stanie (przykładowo odcinek z Nasicznego do Berehów opanował kilkuletni samosiew olszowy).

Kaskady na potoku Caryńczyk
foto: P. Szechyński

W pierwszej połowie lat 60.XX w. powstała tzw. wielka obwodnica (1962 r.), droga w dolinie Caryńskiego (1963 r.), prowizorycznie utwardzono trakt Dwernik - Berehy, budując drewniane mosty. W dolinie Caryńskiego nadleśnictwo uruchomiło składnicę o przepustowości 15 samochodów. Trzecim kierunkiem było zagospodarowanie terenów nieleśnych i enklaw śródleśnych, będących w jurysdykcji Lasów Państwowych. Większość z nich przekazano Państwowemu Funduszowi Ziemi i Tatrzańskiemu Parkowi Narodowemu. Niżej położone, leżące odłogiem użytki zielone, TPN i PFZ zaczęły dzierżawić góralom podhalańskim na wypas owiec. Bieszczady Wysokie ponownie okazały się obszarem wybitnie predysponowanym do gospodarki pasterskiej. Największa obsada owiec była była w Berehach, gdzie na 800 ha wypasano 2386 sztuk w 1966r. i 2700 w 1969 r. (w Caryńskiem odpowiednio 1666 na 707 ha i 750 na 200 ha). Próby związania górali podhalańskich z bieszczadzką ziemią skończyły się całkowitym fiaskiem. Zorganizowany wypas owiec trwał do początku lat 80. Owce dowożone były koleją do Ustrzyk Dolnych a następnie wędrowały do Caryńskiego "redykiem". Wypasy te trwały do lat 80.XXw., potem (1982-1990) gospodarował tu Igloopol. Od 1996 roku Caryńskie w większości znalazło się w granicach Bieszczadzkiego Parku Narodowego (Wolski, 2007).

Bacówka Caryńskie, 2017
foto: M. Piela

W roku 2016 zbudowano tu bacówkę (ok. 300 m od Koliby), stanowiącą przykład dawnego budownictwa drewnianego. Jest czynna w okresie letnim (maj - październik) i można w niej zakupić m.in. sery wołoskie: wędzony i naturalny, wurdę, bundz, gołkę (ser gazdowski), solan oraz bryndzę. Zimą wyrabia się tu sery z mleka krowiego. Sprzedaż odbywa się przez cały rok.

W 1982 r. większość państwowych gruntów ornych w Bieszczadach przejął dębicki Igloopol, którego podstawowym działem produkcji była hodowla bydła i owiec. Prowadzono ją bardzo szkodliwą dla środowiska metodą bezściółkową w olbrzymich fermach oraz na terenach częciowo rekultywowanych przy pomocy materiałów wybuchowych. Analiza zdjęć lotniczych z 1981 i 1995 r. oraz wywiady terenowe wykazały, że w połowie lat 80. dębicki kombinat prowadził w Caryńskiem intensywny wypał węgla drzewnego (Wolski, 2007).

Cmentarz w Caryńskiem, jeden z nagrobków. Jest tu również stanowisko chabrów miękkowłosych, 2020
foto: P. Szechyński

W drugiej połowie lat 70. dolina Caryńskiego stała się siedzibą nieoficjalnego ośrodka terapii odwykowej dla narkomanów oraz swoistym azylem dla różnej proweniencji uciekinierów. Te barwne lata trwale zapisały się we wspomnieniach okolicznych mieszkańców, ale nie w krajobrazie. Po prowizorycznych schronieniach budowanych z dykty i blachy czy poletkach konopii indyjskiej nie pozostały żadne ślady (Wolski, 2007). Kojarzeni byli również z ruchem hipisowskim a za założyciela komuny hipisów w Caryńskiem uważa się Wieńczysława Nowackiego, który tu przybył z Zawiści w województwie opolskim. Sam na hippisa nigdy nie pozował. Mieszkał na Caryńskiem również Zdzisław Rados, przezwany później Jagodowym Królem.

Droga przez Caryńskie, 2014
foto: P. Szechyński

Tak opisuje to A. Potocki: "Kiedy Zdzicho mieszkał jeszcze na Caryńskiem, milicja dwa razy spaliła mu szałas z całym dobytkiem, jaki się w nim znajdował. Oczywiście, że mieszkał tam nielegalnie, bez zameldowania, ale jak miał się zameldować, kiedy po pierwsze primo nie miał dowodu osobistego, bo go jadąc w Bieszczady podarł i spuścił na tory w wagonowym kiblu a po drugie primo dawna wieś Caryńskie istniała tylko jako tzw. oddział geodezyjny.[...] Pobyt Zdzicha na Caryńskiem przeszkadzał przede wszystkim partyjnym prominentom, którzy przyjeżdżali często do tej odludnej doliny na polowania i nie chcieli by ktokolwiek wchodził im w drogę. A wtedy mieszkał tam Zdzicho z Johanem, Wiesiek Nowacki ze swoją "hipisowską bandą" i Staszek "na brudno".[..] Podobno przez jakiś czas w tej komunie przebywała także Kora, jeszcze w okresie "przedmaanamowym" (Potocki).

Wjazd do Caryńskiego od strony Nasicznego
foto: P. Szechyński

W latach 70.XX w. na Przysłupie (785 m n.p.m.) (Caryńskie leży między przełęczą Przysłup i Przełęczą nad Nasicznem) zbudowano drewniane schronisko studenckie Politechniki Warszawskiej "Koliba". W roku 2008 obiekt został rozebrany i w jego miejscu w 2010 roku oddano do użytku nową "Kolibę". Działa tu punkt ratunkowy GOPR. Do miejsca tego przylgnęło określenie schronisko - jednak w rzeczywistości Koliba schroniskiem nigdy nie była (i nie jest).

Dziś jedynym w miarę dobrze zachowanym świadectwem tamtych czasów, dostępnym dla turysty, są ruiny murowanej kaplicy św. Jana oraz cmentarz z kilkoma nagrobkami. Widoczne są również resztki podmurówki dawnej cerkwi. Ok. 200 m na wschód od cerkwi, zachował się również krzyż z roku 1911 z inskrypcją: "Wsehda na Boha upowaj, a Win w neszczastju tobi dopomoże" - Żertwowaw Petro Minko 1911, co znaczy "Zawsze na Boga zdaj się, a On w nieszczęściu tobie dopomoże" - ofiarował Petro Minko w 1911 r. Z innych śladów przeszłości, można natrafić w różnych częściach doliny na fundamenty budynków, resztki piwnic, studnie czy zdziczałe drzewa owocowe. 200 m na południe od cmentarza znajduje się murowana kapliczka z kamienia (w ruinie) a w pobliżu ładne kaskady na potoku Caryńczyk - niestety obydwa miejsca są poza ścieżką a jest to teren BdPN. Mniej widoczne są pozostałości młyna rodziny Rapaczów, znajdujące się w górnej części dawnej zabudowy.

Zdjęcia cmentarza: Cmentarz w Caryńskiem - zdjęcia
Więcej zdjęć wsi: Caryńskie - galeria zdjęć

Do Caryńskiego możemy dostać się następującymi trasami:

Z Połoniny Caryńskiej szlakiem zielonym przez Przełęcz Przysłup: ok. 1 h
Z Bereżek szlakiem żółtym przez Przełęcz Przysłup: ok. 1¼ h

Ścieżką historyczno-przyrodniczą "Przysłup Caryński - Krywe nad Sanem", oznakowaną kolorem czerwonym, następnie ścieżką do dawnej wsi oznakowanej kolorem żółtym. Czas dojścia: Nasiczne - Caryńskie: ok. 1 h

Rowerem: ścieżką rowerową, oznakowaną kolorem czerwonym (fragment szlaku szwejkowskiego R-63) z Nasicznego na przełęcz Przysłup Caryński. Prowadził kiedyś również z Przysłupa do Bereżek - obecnie odcinek ten jest zamknięty dal rowerów (teren parku).

• Nasiczne - Caryńskie, szutrówką: 3,9 km

opr. P. Szechyński

Bibliografia:

1. Augustyn M., "Antropogeniczne zmiany środowiska wodnego w Bieszczadach do roku 1951"., Bieszczad nr 13, Ustrzyki Dolne 2007.
2. Kryciński S. (red.), Augustyn M., Modrzejewski S., Szewc R., 1995, Bieszczady. Słownik historyczno-krajoznawczy. Część 1 Gmina Lutowiska, BdPN, Wydawnictwo Stanisław Kryciński, Ustrzyki Górne-Warszawa.
3. Kryciński S., "Cerkwie w Bieszczadach", OW Rewasz, Pruszków 1995.
3. Potocki A., "Majster Bieda, czyli zakapiorskie Bieszczady", wyd. II poszerzone, wyd. Carpathia, Rzeszów.
4. Wolski J., "Przekształcenia krajobrazu wiejskiego Bieszczadów Wysokich w ciągu ostatnich 150 lat", PAN IG i PZ Warszawa 2007.

Wykorzystano opis osady z tablicy inf. na terenie wsi.

Caryńskie, potok Caryńczyk tuż za ogrodzeniem cmentarza tworzy ciekawe zakole
foto: P. Szechyński

Caryńskie, 2014
foto: P. Szechyński

Caryńskie, jelenie na łąkach pod Magurą Stuposiańską, 2014
foto: P. Szechyński

Caryńskie, jelenie na łąkach pod Magurą Stuposiańską, 2014
foto: P. Szechyński

Caryńskie widziane z Dwernika-Kamienia, 2014
foto: M. Piela

Droga Nasiczne - Caryńskie, obelisk z informacją, że budowała ją Dolnośląska Jednostka Inżynieryjna KBW-4 w roku 1963, 2014
foto: P. Szechyński

Caryńskie. Kapliczka przy starej bojkowskiej drodze na Połoninę Caryńską, 2012
foto: Mirosław Piela

Caryńskie, stara studnia, 2012
foto: Mirosław Piela

Caryńskie, krzyż Petra Minko, 2012
foto: Mirosław Piela

Caryńskie, ruiny kaplicy św. Jana, 2012
foto: Mirosław Piela

Cmentarz w Caryńskiem, 2012
foto: Mirosław Piela

Caryńskie, obelisk przy drodze. Drogę budowała Dolnośląska Jednostka Inżynieryjna KBW-4 w roku 1963
foto: Mirosław Piela

Caryńskie zimą, 2012
foto: P. Szechyński

Caryńskie, krzyż z roku 1911 z inskrypcją: "Wsehda na Boha upowaj, a Win w neszczastju tobi dopomoże", 2012
foto: P. Szechyński

Miejsce po cerkwi w Caryńskiem, 2006
foto: P. Szechyński