» Cerkwie murowane | Cerkiew w Baligrodzie

Cerkiew greckokatolicka p.w. Zaśnięcia Najświętszej Marii Panny w Baligrodzie

Pierwsza wzmianka o greckokatolickiej cerkwi parafialnej p.w. Zaśnięcia Najświętszej Marii Panny w Baligrodzie pochodzi z 1761 r. Obecna, stojąca obok baligrodzkiego rynku murowana cerkiew została wzniesiona w 1829 r., a odnowiona i przebudowana w roku 1928. Prawdopodobnie podczas owego remontu została wzniesiona drewniana kopuła.

Cerkiew w Baligrodzie - stan przed remontem, rok 2003
foto: P. Szechyński

Cerkiew należała do dekanatu baligrodzkiego, który pierwotnie obejmował 16 parafii a od roku 1918 - 18, następnie przed rokiem 1930 wydzielono z jego obszaru dekanat ciśniański, zlikwidowano olchowiecki i ostatecznie aż do okresu wysiedleń dekanat baligrodzki obejmował 11 parafii.

Fundatorem cerkwi był Onufry Karsznicki, ikonostas malował w roku 1908 ikonopiśca o nazwisku Męciński. Świątynia jest murowana z kamienia, potynkowana. Kamienie są zespolone piaskiem i jak podają niektóre źródła, piasek ów był mieszany z krwią wołów i jajami kurzymi. Cerkiew jest orientowana (prezbiterium od wschodu), dwudzielna. Murowane cerkwie były wówczas cenione znacznie wyżej niż drewniane, głównie ze względów praktycznych - np. większa odporność w razie pożaru, jednak na tym terenie tylko najbogatsze społeczności stać było na murowany obiekt.

"Krzywa wieża" - 2003
foto: P. Szechyński

Na majątek cerkiewny w roku 1882 składało się 130 morgów pola ornego, 20 morgów łąk, i 12 pastwisk oraz lasów.

Prezbiterium jest zamknięte półkoliście, z zakrystiami od północy i południa. Nawa szersza, na rzucie wydłużonego prostokąta, z przedsionkiem od zachodu. W nawie strop, w zakrystiach sklepienia kolebkowe z lunetami (luneta jest elementem sklepienia w postaci poprzecznej kolebki przenikającej się z kolebką sklepienia głównego, co umożliwia wykonanie okien lub drzwi w ścianie powyżej jego wezgłowia). Sklepienia w przedsionku żaglaste. Nad prezbiterium dach dwuspadowy, nad nawą ośmioboczna kopuła na tamburze, nad zakrystiami małe kopułki.

Po roku 1947 cerkiew była używana jako magazyn. We wnętrzu brak dawnego wyposażenia, sprzęty liturgiczne i parlamenty wywieźli w roku 1947 żołnierze KBW. Jedna z ikon - ikona Matki Boskiej z Dzieciątkiem pochodząca z Baligrodu znajduje się obecnie w Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku. Obok cerkwi znajduje się murowana, parawanowa dzwonnica z trzema arkadami.

Kolator:

•1890 - brak
•1918 - Hryhorij Zacerkownyj, Jewhenija Zacerkowna, Wasyl Mysyk
•1938 - brak

Paroch:

•1890 - ks. Antonij Czajkowskij (ur.1828)
•1918 - ks. Onufrij Maleckyj (ur. 1881)
•1938 - ks. Mychajło Haszczak

Liczba wiernych:

•1890 - 147
•1918 - 268
•1938 - 522

Oko Opatrzności nad wejściem z przedsionka do nawy. W głębi stemple podtrzymujące
foto: P. Szechyński

Z roku na rok coraz bardziej cerkiew popadała w ruinę. W roku 1990 podjęte zostały próby konserwacji, jednak skończyły się jeszcze szybciej niż zaczęły. W roku 2000 podczas silnych wiatrów kopuła cerkwi przechyliła się dość znacznie, grożąc zawaleniem. Było to odchylenie od pionu rzędu 120 cm. Zabezpieczono go od wewnątrz wykorzystując drewniane stemple, na więcej Gminie Baligród - ówczesnemu właścicielowi obiektu nie wystarczyło pieniędzy. Cerkiew została zamknięta ze względów bezpieczeństwa. Gmina Baligród chciała przekazać świątynię jakiejś instytucji w zamian za obietnicę remontu. Zwróciła się w tej sprawie między innymi do Generalnego Konserwatora Zabytków, Ordynariatu Polowego Wojska Polskiego, wojewody i marszałka Podkarpacia. Bezskutecznie. Odmówiła także kuria greckokatolicka, bo jej również nie stać było na remont cerkwi.

Zabezpieczone wnętrze
foto: P. Szechyński

W roku 2004 powstało Stowarzyszenie na Rzecz Ratowania Cerkwi w Baligrodzie, którego prezesem został ks. Miron Michaliszyn. Całkowity koszt remontu oszacowano wówczas na ok. 3 mln złotych, zbierane są cały czas środki na ten cel. Stowarzyszenie zebrało ok. 200 tys.zł. Za te pieniądze udało się zabezpieczyć świątynie oraz zinwentaryzować znajdujące się wewnątrz malowidła a także podjąć działania związane z wyprostowaniem kopuły.

9 listopada 2007 kopuła została zabezpieczona. Operacja ta stanowiła fragment licznych, zaplanowanych na kilka etapów prac remontowo - budowlanych, poprzedzonych wieloma pracami przygotowawczo-zabezpieczającymi. Aby móc dokonać zabiegu, w pierwszej kolejności odłączono kopułę od jej pierwotnego mocowania (została odcięta od zniszczonej części dachu i uniesiona przy pomocy podnośników hydraulicznych), co spowodowało zmniejszenie jej przechyłu do ok. 50cm.

Polichromie we wnętrzu cerkwi w Baligrodzie
foto: P. Szechyński

W roku 2009, głównie dzięki dotacji z Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, która wyniosła 0,5 mln złotych uratowane zostały ostatecznie kopuły, naprawiono dach i położona została na nim nowa blacha. Ponadto wzmocniono część murów i stropy w dwóch zakrystiach. To także zasługa zwykłych ludzi, którzy przekazali pieniądze na remont. Złożony został kolejny wniosek o dotację.

Cały czas prowadzona jest zbiórka dalszych funduszy. Część środków przekazano w ramach programu operacyjnego "Dziedzictwo Kulturowe priorytetu - rewaloryzacja zabytków nieruchomych i ruchomych" otrzymanej od Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego.
Kontakt ze Stowarzyszeniem Ratowania Cerkwi w Baligrodzie:
ksiądz dr Miron Michaliszyn, tel. 502 854 581.

Cerkiew w Baligrodzie, sklepienie
foto: P. Szechyński

W roku 2012 zakończono kolejne etapy remontu. Dziś cerkiew oprócz pokrytych blachą dachów i wzmocnionych murów, posiada witraże wykonane wg starych technologii, została również z zewnętrznej strony otynkowana i pomalowana a teren odwodniony. Na remont świątyni wydano do tej pory ok. 2,2 mln zł. Stowarzyszenie planuje również wiernie odtworzyć wyposażenie wnętrza cerkwi - freski figuralne na ścianach oraz ikonostas. Prowadzone są prace przy posadzce.

Cerkiew w Baligrodzie, lato 2018
foto: P. Szechyński

Remont cerkwi wzbudza (-ał) również emocje, obiekt kojarzony jest przez część społeczeństwa z wydarzeniami roku 1944, kiedy to 6 sierpnia ukraińscy nacjonaliści inspirowani przez miejscowych księży greckokatolickich (wg IPN nawoływali oni do zabijania Polaków, Żydów i bolszewików) dokonali mordu na 42 Polakach. Sotnia "Burłaki" weszła do Baligrodu, upowcy rozbiegli się pomiędzy domami w poszukiwaniu Polaków. Tych, którym nie udało się uciec czy też schować zgromadzono na rynku. Następnie wyprowadzono ich poza zabudowania i wymordowano. Zginęło 42 osoby. Wśród napastników rozpoznano członków policji ukraińskiej z Baligrodu oraz Ukraińców - mieszkańców sąsiednich w stosunku do Baligrodu wiosek. Jeszcze długo po tym wydarzeniu część polskich mieszkańców ukrywała się w lasach z obawy przed kolejną pacyfikacją.

Wcześniej, początkiem lata - przy cerkwi usypano tzw. mogiłę Polski. Obrzęd ten, zwany grzebaniem Polski symbolizował akt przejęcia przez ukraińskich nacjonalistów ziem we władanie. Grzebanie Polski odbywało się na ogół z inspiracji duchownego bądź za jego wiedzą a często przy udziale hitlerowców/władz niemieckich. Do symbolicznej mogiły wkładano trumnę z godłem i flagą Polski oraz kajdanami - symbolem ucisku. W baligrodzkiej mogile znalazła się flaga i godło przewiązane drutem kolczastym. Na usypanym kopcu umieszczano krzyż.

Zbrodnia w Baligrodzie była zaskoczeniem dla Polaków, gdyż przed napadem na plebani u księdza rzymskokatolickiego w Baligrodzie odbyło się spotkanie z delegacją ukraińską ze wsi Stężnica, której przewodził tamtejszy ksiądz greckokatolicki. W jego trakcie spisano protokół, z którego treści wynikało, iż ludność polska na tym terenie może się czuć bezpiecznie. Przedstawione wyżej okoliczności wskazują na to, iż strona ukraińska nie dotrzymała przyjętego zobowiązania.

Cerkiew w Baligrodzie, styczeń 2024
foto: M. Piela

Cerkiew w Baligrodzie, 2018
foto: P. Szechyński

Cerkiew w Baligrodzie, 2014
foto: Justyna Szechyńska

Cerkiew w Baligrodzie zimą, 2010
foto: P. Szechyński

Nowa blacha, kwiecień 2010
foto: P. Szechyński

Podczas remontu kopuły, rok 2008
foto: P. Szechyński

Po remoncie kopuły, rok 2009
foto: P. Szechyński

Chór "Sofija" z Dniepropietrowska podczas recitalu recytatorskiego Andrzeja Potockiego "Madonny bieszczadzkie"
foto: P. Szechyński

Baligrodzka cerkiew jest jednym z najcenniejszych zachowanych zabytków miejscowości a także atrakcją dla turystów - zwłaszcza że teren ten na nadmiar tego typu atrakcji narzekać nie może. W obopólnym interesie powinno być przywrócenie jej do stanu używalności oraz - oprócz przywrócenia jej pierwotnej roli - udostępnienie turystom do zwiedzania.

opracowanie: E. Milczanowska / P. Szechyński

Zobacz także:

Więcej zdjęć cerkwi w Baligrodzie - galeria
Recital recytatorski A. Potockiego "Madonny bieszczadzkie"

Literatura:

1. Kryciński S., "Cerkwie w Bieszczadach", Warszawa 1995.
2. "Katalog zabytków sztuki - województwo krośnieńskie"; pod redakcją Ewy Śnieżyńskiej-Stolotowej i Franciszka Stolota. Polska Akademia Nauk Instytut Sztuki Warszawa 1982.
3. Gajewski B., "Walka z ukraińskim podziemiem na południowo-wschodnim obszarze Polski w latach 1944-1948", Sanok 2005.
4. IPN - "Zbrodnie nacjonalistów ukraińskich na ludności polskiej w latach 1939 - 1948 w świetle śledztw prowadzonych przez prokuratorów Instytutu Pamięci Narodowej".
5. www.cerkiew.net.pl