» Cerkwie drewniane | Cerkiew w Polanie

Cerkiew greckokatolicka w Polanie, obecnie kościół rzymskokatolicki pw. Przemienienia Pańskiego

Cerkiew greckokatolicka pw. św. Mikołaja w Polanie, położona jest nieopodal trasy obwodnicy bieszczadzkiej w pobliżu miejsca gdzie znajduje się nowobudowany kościół rzymskokatolicki. Obiekt widoczny jest z drogi, dojście oznakowane - cerkiew znajduje się na Szlaku Architektury Drewnianej.

Cerkiew pw. św. Mikołaja w Polanie, obecnie kościół
foto: P. Szechyński

Świątynia datowana jest umownie na rok 1790, co oznaczałoby że jest to najstarsza zachowana cerkiew w Bieszczadach a jej kolatorem był Wawrzyniec Górski. Prawdopodobnie jest ona jednak jeszcze starsza. Miejscowa tradycja głosi, iż wzniesiona została na przełomie XVI i XVII wieku jako kaplica dworska właścicieli ziem, którymi byli wówczas Urbańscy. W roku 1780 ukończono budowę nieistniejącego obecnie kościóła rzymskokatolickiego w Polanie (parafię rzymskokatolicką założył w roku 1447 Franciszek Urbański, łowczy podolski oraz jego krewny - podczaszy miednicki - również Franciszek Urbański. Urbańscy mieli wówczas przekazać ową kaplicę Rusinom w ramach podziękowania za pomoc w pracach przy budowie kościoła - zatem data 1790 mogłaby oznaczać rekonsekrację (powtórne poświęcenie) świątyni.

Cerkiew pw. św. Mikołaja w Polanie, obecnie kościół
foto: P. Szechyński

Przez pierwsze 109 lat funkcjonowała jak poświęcona, gdyż konsekracja odbyła się dopiero w roku 1899 a dokonał jej biskup Konstanty Czechowicz.

Krótką wzmiankę o cerkwi można znaleźć w Słowniku Geograficznym Królestwa Polskiego z 1880 roku (pisowania oryginalna):

"Parafia greckokatolicka ma drewnianą cerkiew (dyec. przemyska, dek. zatwarnicki) i obejmuje Rosolin, Serednie Małe i Wydrne z 832 dusz.

Uposażenie proboszcza gr.kat. składa się z 80 mr. roli i 30 mr. łąk, prócz tego pobiera 213zł. dodatku do kongruy" (kongruy to uposażenie proboszcza, mr: mórg - przyp. P.S.)

Cerkiew pw. św. Mikołaja w Polanie, polichromia
foto: P. Szechyński

Cerkiew w Polanie jest budowlą drewnianą, orientowaną, o konstrukcji zrębowej z belkami zrębu łączonymi na tzw. jaskółczy ogon, posadowioną na kamiennej podmurówce. Orientowanie cerkwi polega na skierowaniu prezbiterium (jako miejsca najświętszego) w kierunku wschodnim. Zdecydowana większość bieszczadzkich cerkwi jest orientowana, gdyż zwyczaj ten był ściśle przestrzegany do XIXw. Budynek jest oszalowany pionowymi deskami na tzw. zakładkę. Zakrystia od strony północnej. Jest ona przykładem tzw. latynizacji styklu cerkiewnego.

Prezbiterium zamknięte trójbocznie, nawa szersza. Obiekt nie posiada babińca - jest to cerkiew dwudzielna a nawiązaniem do tej części świątyni jest niejako podwieszony i oparty na dwóch kolumnach chór. Dwuspadowy dach kalenicowy zakończony jest trzema wieżyczkami z latarniami (nawiązanie do trójdzielności cerkwi w stylu bojkowskim jako podkreślenie, że jest to świątynia greckokatolicka, gdyż wizualnie przypominała zbudowany 10 lat wcześniej kościół), kryty blachą. Na zachodniej ścianie szczytowej pulpitowy daszek, natomiast nad nim okno zakończone łukiem. W korpusie cerkwi znajdują się 4 okna oraz para okien w prezbiterium. Strop świątyni kolebkowy, wykonany z desek.

Cerkiew w Polanie, polichromia, Trójca Święta
foto: P. Szechyński

Podczas remontu w roku 1922 nawa została wydłużona z powodów praktycznych - była za mała w stosunku do liczby wiernych. Zachowała się poprzeczna belka w połowie długości nawy, która pokazuje dokąd sięgała pierwotnie, kończy się na niej gzyms przystropowy a część dobudowana gzymsu nie posiada.

Po roku 1951 cerkiew używana była jako magazyn zboża. W roku 1968 ks. Poucha wystąpił do władz powiatu o zgodę na przejęcie cerkwi do celów religinych dla obrządku rzymskiego. Odpowiedź była negatywna. W 1969 roku, dzięki uporowi księdza i grupy parafian została przekazana parafii rzymskokatolickiej i od tego czasu funkcjonuje jako kościół, początkowo filialny (parafia w Czarnej) a od roku 1982 parafialny. Wstawiono wówczas stojący do dziś neogotycki ołtarz ze współczesnym obrazem Przemienienia Pańskiego, takie też wezwanie kościół ten posiada. Końcem lat 80.XXw. proboszcz planował dawną cerkiew rozebrać a na placu po niej wybudować nowy kościół. M.in. dzięki zabiegom członków Bieszczadzkiego Oddziału TOnZ udało się księdza przekonać, że jest to zabytek a rozbiórka jest niemal niemożliwa. Obecnie budowany jest nowy kościół - na placu obok.

Cerkiew w Polanie, wnętrze
foto: P. Szechyński

W 1937 roku podczas kolejnego remontu otynkowano wnętrze. Została również wykonana polichromia ornamentalno-figuralna autorstwa R. Konowalca. Polichromia na sklepieniu wyobraża Trójcę Świętą. Bóg Ojciec jako starzec w trójkątnej aureoli, który trzyma berło i jabłko. Po lewej Jezus Chrystus z krzyżem a nad nimi Duch Św. w postaci gołębia. Znajdują się tu również anioły o trzech parach skrzydeł. Są to Serafiny - anioły zajmujące najwyższe miejsce w hierachii anielskiej, są aniołami miłości, światła i ognia. Za belką poprzeczną znajduje się druga część polichromii, która przyjęła kształ krzyża przypominającego ukraiński haft krzyżykowy. Nad prezbiterium znajduje się scena pasyjna, która pierwotnie stanowiła zwieńczenie ikonostasu. Ikonostas znajdował się tu do ok. roku 1970.

Nie zachowały się praktycznie żadne elementy dawnego wyposażenia. Kilka ikon z cerkwi w Polanie znajduje się w muzeach. W MBL w Sanoku zobaczyć można ikonę św. Mikołaja z przełomu XVII/XVIIIw. W Muzeum Narodowym w Krakowie: Sąd Ostateczny z XV wieku oraz śś. Jana i Pawła z początku XVIIw. Na przycerkiewnym cmentarzu zachowało się kilka grobów.

W latach 1890 - 1938 liczba wiernych przedstawiała się następująco:

Wierni:

• 1890r. - 505
• 1918r. - 532
• 1938r. - 762

Parochami byli wówczas:

• 1890r. - ks. Mychaył Turjańskij
• 1918r. - ks. Petro Łuckyj
• 1938r. - p.o. parocha ks. Wołodymyr Wesełyj

Obok cerkwi drewniana dzwonnica z 1922,w ktorej znajduje się dzwon z 1974. Zbudowana na planie prostokąta, konstrukcja szkieletowa, oszalowana, nakryta dachem namiotowym. Zachowało się również kilka nagrobków na cmentarzu grzebalnym oraz siedem krzyży nagrobnych (po wschodniej stronie cerkwi, poza tym w Polanie są jeszcze 2 cmentarze).

Więcej zdjęć cerkwi: Cerkiew w Polanie - zdjęcia

Cerkiew w Polanie, obecne wnętrze. Neogotycki ołtarz ze współczesnym obrazem Przemienienia Pańskiego
foto: P. Szechyński

Cerkiew w Polanie, wnętrze
foto: P. Szechyński

Jeden z dawnych nagrobków na cmentarzu grzebalnym obok cerkwi
foto: P. Szechyński

opracowanie i zdjęcia: P. Szechyński

Literatura:

1. Wojciechowski T., "Polana, wieś bieszczadzka. Dzieje cywilne i kościelne", Polana 2009, nakładem Parafii Rzymskokatolickiej w Polanie.
2. Kryciński S., "Cerkwie w Bieszczadach", Warszawa 1995.
3. "Słownik Geograficzny Królewstwa Polskiego i innych krajów słowiańskich", Warszawa 1880.
4. Magdalena i Artur Michniewscy, Marta Duda, "Cerkwie drewniane Karpat (Polska i Słowacja)", Pruszków 2003.
5. Informacje własne.