» Cerkwie drewniane | Cerkiew w Smolniku n.Sanem

Cerkiew greckokatolicka w Smolniku n.Sanem, obecnie kościół rzymskokatolicki pw. Wniebowzięcia NMP

Cerkiew greckokatolicka pw. św. Michała Archanioła w Smolniku nad Sanem, położona jest na wzgórzu ok. 300 metrów od szosy Ustrzyki Górne - Lutowiska. Przy szosie znajduje się tablica z oznakowanym dojazdem - 1200m "betonówką". Obiekt znajduje się na Szlaku Architektury Drewnianej.

Cerkiew w Smolniku, 2002
foto: P. Szechyński

Świątynia stoi samotnie pośród starodrzewiu, obok znajduje się cmentarz cerkiewny oraz grzebalny z zachowanymi kilkoma nagrobkami. Niegdyś obiekt ten znajdował się w centrum wsi a Smolnik stanowił jedną całość z Procisnem. Po przejściu frontu w 1944 roku wieś włączono do ZSRR. We wsi powstał kołchoz, mieszkańcy zaczęli odbudowywać swoje domy.

W 1951 roku Smolnik powrócił do Polski - bez mieszkańców, których przesiedlono do obwodu nikołajewskiego. Wszystkie domy rozebrano w latach 50 i 60 ubiegłego stulecia. Ocalała jedynie cerkiew. Obecny Smolnik znajduje się w kierunku północnym od ówczesnego w miejscu przysiółka Syhły, przy szosie do Lutowisk.

Dla porównania - cerkiew w stylu bojkowskim w Chrewcie z 1670r. (wg innych źródeł z 1708r.) Rozebrana dopiero w latach 50 XXw. w związku z budową zbiornika solińskiego - byłaby najstarszą tego typu cerkwią w Polsce

"Pierwsza znana wzmianka potwierdzająca istnienie cerkwi w Smolniku pochodzi z końca lat 80. XVI w. i zawarta jest w rejestrze poborowym ziemi sanockiej z 1589 r.3 W dokumencie tym co prawda nie wymieniono jej expressis verbis lecz wspomniano o popostwie do którego należały grunty orne o areale 3/4 łana. Na tej podstawie można z całą pewnością stwierdzić, że funkcjonowanie popostwa musiało implikować istnienie cerkwi. Przypuszczać można, że tę pierwotną cerkiew smolnicką wzniesiono niedługo po powstaniu wsi i osadzeniu jej na prawie wołoskim, co miało miejsce w okresie po 1530 a przed 1580 r.4 Jak świadczy zapis w aktach powizytacyjnych dekanatu zatwarnickiego z 1795 r. drugą drewnianą świątynią w Smolniku była cerkiew powstała w 1602 r., a jej pierwszym parochem był Jan Hryniewiecki. Niektórzy autorzy przypuszczają, że właśnie z tą datą należy wiązać powstanie obecnie istniejącej cerkwi w Smolniku lecz wydaje się, że istniejące źródła nie pozwalają na wyciągnięcie tak śmiałych wniosków. Nie wiemy co było przyczyną zniszczenia pierwszego budynku cerkwi w Smolniku, ale domniemywać można, że mogło to być skutkiem przypadkowego pożaru, zniesienia budynku przez powódź lub innej klęski elementarnej. Ta druga cerkiew smolnicka podobnie jak kolejna została wzniesiona na obszarze dworskim centralnej części Procisnego, które początkowo stanowiło jedną gminę katastralną ze wsią Smolnik. Od początków swojego istnienia aż do 1697 r. cerkiew w Smolniku była świątynią prawosławną. Dopiero na skutek decyzji władyki przemyskiego Innocentego Winnickiego z 1697 r. cała prawosławna eparchia przemyska została włączona w struktury Kościoła unickiego. Odtąd cerkiew smolnicka funkcjonowała jako świątynia unicka (grekokatolicka)" (Gliwa M.)

Cerkiew greckokatolicka w Smolniku, 2005
foto: P. Szechyński

Drugą cerkiew spalili prawdopodobnie w roku 1672 Tatarzy. Obecny obiekt ulokowano jednak na nowym miejscu, na wzgórzu co miało zapewnić świątyni większe bezpieczeństwo względem rzeki (porzednie stały niżej, na obszarze dworskim Procisnego). Drewniany budynek został wzniesiony w stylu tzw. bojkowskim (archaicznym). Cerkwie tego typu znajdowały się dawniej jeszcze m.in. w Caryńskiem, Sokolikach, Stuposianch czy Chrewcie. Wszystkie zostały rozebrane lub zniszczone a obiekt w Smolniku jest jedynym zachowanym w Bieszczadach i jednym z trzech zachowanych w Polsce. Tym drugim jest cerkiew z Grąziowej stojąca w sanockim skansenie a trzecim cerkiew w Liskowatem. Budowę oficjalnie ukończono 1 sierpnia 1791 a świątynię konsekrowano w roku 1792.

Smolnicka cerkiew w stylu bojkowskim jest obiektem trójdzielnym (babiniec, nawa i prezbiterium) o konstrukcji zrębowej, osadzona na kamiennej podmurówce. Dachy nad sanktuarium, nawą i babińcem namiotowe z załomem, zwieńczone są tzw. makowicami. Nad sanktuarium i nawą znajdują się kopuły brogowe, zrębowe z załomem, natomiast nad babińcem sklepienie kolebkowe. Część środkowa - nawa - jest większa od babińca i prezbiterium. Wszystkie trzy części na planie kwadratu.

W latach 1890 - 1938 liczba wiernych przedstawiała się następująco:

Wierni i parochowie:

• 1890r. - 368, paroch ks. Paweł Stukacz
• 1918r. - 449, paroch ks. Joan Zając
• 1938r. - 604, paroch ks. Wasyl Tryceckyj

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich z 1889 r., podaje liczbę wiernych greckokatolickich na poziomie 371 osób a ogółem ludność Smolnika jako 337 Rusinów, 160 Polaków, 26 Niemców i 1 osobę innej narodowości. Uposażenie ówczesnego kapelana wynosiło 43 morgi roli.

Cerkiew bojkowska w Smolniku, 2013
foto: P. Szechyński

Cerkiew została odnowiona w roku 1921, wówczas pokryto ją blachą. Po ponownym włączeniu do Polski (1951) była opuszczona i nieużytkowana, co sprzyjało kradzieżom i dewastacji. Rozebrano także drewnianą dzwonnicę. W 1969 r. wyremontowany został dach - blachę zamieniono na gonty. Od lat 70 XXw. interesowała się nią parafia rzymskokatolicka w Lutowiskach celem przejęcia. Formalnie została jej przekazana w roku 1973 a w roku 1974 obiekt poświęcił biskup przemyski Ignacy Tokarczuk i od tego czasu pełni funkcję kościoła rzymskokatolickiego pw. Wniebowzięcia NMP (filia parafii w Lutowiskach). Msze święte w niedzielę o godzinie 9.30.

Wewnątrz zachowała się polichromia z XVIII wieku oraz obraz Wniebowzięcia Matki Boskiej z 1748r. Dwie ikony ze smolnickiej cerkwi znajdują się obecnie w Muzeum Sztuki Ukraińskiej w Lwowie: Zaśnięcie Marii Panny z 1547 roku oraz Matka Boska Hodegetria, również z okolic roku 1547. Ikony Apostołów z rzędu Deesis znajdują się w muzeum w Łańcucie, natomiast Przy cerkwi prowadzone są obecnie prace konserwatorsko-remontowe.

21 czerwca 2013 cerkiew w Smolniku nad Sanem została wpisana na listę UNESCO.

Cmentarz obok cerkwi w Smolniku, 2005
foto: P. Szechyński

Obok cerkwi znajduje się niewielki cmentarz. Zachowało się zaledwie kilka dawnych nagrobków. Pierwotnie był tu cmentarz cerkiewny - z którego nie zachował się żaden nagrobek oraz cmentarz grzebalny. Od roku 1852 oba cmentarze połączone ze sobą zajmowały 28 arów. Przed 1890r. ich powierzchnia wzrosła do 40a. W Smolniku pochowany został m.in. ks. Józef Czyżyłowicz, proboszcz z Ożomli i dziekan w Sądowej Wiszni. Po roku 1951 cmentarz został opuszczony i sukcesywnie dewastowany. Ostatecznej dewastacji dokonano w latach 1980-1981. W 1982 roku jeden z nagrobkowych krzyży żeliwnych został przeniesiony do przysiółka Chmiela - Otryt Górny i umieszczony na drzewie przy ścieżce do Chaty Socjologa. W 1988 odnowiono trzy z czterech zachowanych nagrobków podczas obozu zorganizowanego przez Społeczną Komisję Opieki nad Zabytkami Sztuki Cerkiewnej przy ZG TOZ w Warszawie. Przy wejściu na teren świątyni drewniana, współczesna kapliczka.

opracowanie oraz zdjęcia: P. Szechyński

Literatura:

1. Gliwa M., "Na granicy światów. Cerkiew w Smolniku nad Sanem na tle losów mieszkańców Bieszczadów Zachodnich w XXw."
2. Kryciński S., "Cerkwie w Bieszczadach", Warszawa 1995.
3. Słownik Historyczno-Krajoznawczy Bieszczady - Gmina Lutowiska, Ustrzyki G. - Warszawa 1995.
4. Michniewscy M. i A., Duda M., "Cerkwie drewniane Karpat (Polska i Słowacja)", wyd. Rewasz, Pruszków 2003.
5. "Ukraińskie cerkwie drewniane, geneza i rozwój form", Lwów 1937.

Cerkiew w Smolniku, 2016
foto: P. Szechyński

Schodki do cerkwi, 2016
foto: P. Szechyński

Współczesna dzwonnica, 2016
foto: P. Szechyński

Cerkiew bojkowska w Smolniku, 2013
foto: P. Szechyński

Wnętrze cerkwi w Smolniku, obecnie kościół rzymskokatolicki, 2013
foto: P. Szechyński

Wnętrze cerkwi w Smolniku, obecnie kościół rzymskokatolicki, 2013
foto: P. Szechyński

Cmentarz w Smolniku, nagrobek z rozetą z 1905 r., 2016
foto: P. Szechyński

Smolnik nad Sanem, jeden z zachowanych nagrobków na cmentarzu grzebalnym, 2013
foto: P. Szechyński

Kilka zdjęć z roku 2005:

Na zdjęciach od lewej: (1) widoczne opasanie cerkwi oraz dachy namiotowe z załomem,
(2) widoczna większa nawa, natomiast okapy dachowe umiejscowione są w jednym poziomie,
(3) prace remontowe, opasanie na rysiach,
(4) makowica zakończona krzyżem greckim,
(5) opasanie cerkwi, ściany powyżej opasania kryte gontem,
(6) drzwi

Więcej zdjęć cerkwi: Cerkiew w Smolniku n.Sanem - galeria zdjęć
zdjęcia cmentarza: Cmentarz w Smolniku n.Sanem - galeria zdjęć