» Dawne wsie | Zubeńsko

Zubeńsko (Zubieńsko)

Zubeńsko, [...] stanowiące królewszczyznę, zostało założone około roku 1549, na mocy przywileju wydanego przez Piotra Zborowskiego, ówczesnego starosty sanockiego. Osadźcą wsi był Jaczka ze Smolnika. Lustracja z 1565 roku stwierdziła, że we wsi uprawianych jest 5 łanów, a można było uprawiac jeszcze pięć.

Cerkiew w Zubeńsku, rok 1934
foto: F. Strzałka

Po siedemdziesięciu pięciu latach od lokacji wsi było tu już 12 łanów wykarczowanych i uprawianych, a po najeździe Rakoczego tylko 3 łany były zagospodarowane. W roku 1880 wieś zamieszkiwało 326 mieszkańców (299 grekokatolików i 27 Żydów; 160 mężczyn i 166 kobiet) w 52 domach. W okresie międzywojennym wieś zamieszkiwało 380 mieszkańców, w tym jedna rodzina żydowska karczmarza i handlarza. Po II wojnie światowej ludność wysiedlono do ZSRR oraz ziemie północno-zachodnie, a zabudowa została całkowicie zniszczona[...] Część mieszkańców Zubeńska wyjechała dobrowolnie, pozostali zostali wysiedleni przymusowo w roku 1946. Akcja "Wisła" Zubeńska nie objęła.

W 33 numerze Materiałów Budownictwa Ludowego w Sanoku z 1996r., znaleźć możemy trzy legendy z Zubeńska. Zanotowała je w roku 1936 miejscowa nauczycielka Maria Bobulska. Pierwsza z legend dotyczy powszechnie tam używanego stołu skrzyniowego a mieszkańcy mieli taki stół "w największym" poszanowaniu od najdawniejszych czasów. Niektórzy nazywali go stołem św. Piotra (gdyż o nim opowiada legenda) i wynosili na dwór podczas burzy, aby Bóg odwrócił chmurę gradową. Druga z legend również opowiada o niebepieczeństwie bogactwa. Trzecia legenda mówi o przyjściu Jezusa z Piotrem i Pawłem do domu złodzieja.

Teren dawnej wsi Zubeńsko, na wprost miejsce po cerkwi, 2013
foto: P. Szechyński

We wsi istniała filialna cerkiew greckokatolicka pw. św. Michała Archanioła, przyłączona do parafii w Łupkowie. Była to cerkiew w typie północno-wschodnim cerkwi łemkowskiej w wariancie bezwieżowym (wg R. Brykowskiego). Zbudowana w roku 1789 była najstarszą cerkwią tego typu. Była to świątynia drewniana, orientowana, trójdzielna z niewielką kruchtą od strony zachodniej. Wszyskie trzy pomieszczenia - babiniec, nawa i prezbiterium - o jednakowej wysokości. Nad każdym z nich znajdowała się prawdopodobnie kopuła namiotowa, łamana. Dach wspólny, wielopołaciowy, o jednej kalenicy dla nawy i babińca oraz niższej kalenicy nad prezbiterium. Dach w dolnej części łamany z okapem w jednym poziomie.

Zwieńczenie stanowiły pozorne wieżyczki sygnaturkowe z kulami i żelaznymi krzyżami. Środkowa - wyższa i większa - na sześciobocznej podstawie namiotowej. Cerkiew uległa zniszczeniu po II wojnie światowej. Obecnie o jej istnieniu przypomina jedynie wieniec starych drzew i resztki podmurówki. Obok cerkwi stała murowana dzwonnica.

Krzyż łemkowski na terenie dawnej wsi, 2009
foto: P. Szechyński

Przez Zubeńsko przebiega obecnie szlak niebieski (graniczny), który wchodzi do dawnej wsi od strony Łupkowa i kieruje się na Wysoki Groń. Do niedawna szlak niebieski z Nowego Łupkowa biegł do szosy Komańcza - Cisna a następnie przed Smolnikiem skręcał do Zubeńska. Przebieg szlaku został w roku 2007 zmieniony. Obecnie omija on fragment biegnący do w/w szosy i z Nowego Łupkowa prowadzi do Łupkowa, dalej obok cmentarza w Łupkowie i schroniska biegnie w kierunku Zubeńska.

Po wejściu na teren dawnej wsi (od Łupkowa) po prawej stronie widoczny, wystający z wysokich traw i chwastów żeliwny krzyż łemkowski - w zasadzie jedyny znak, mówiący o tym, iż dawniej w pobliżu istniał cmentarz oraz cerkiew. W okresie letnim dojście na teren cerkwiska jest bardzo utrudnione, ze względu na wysokie trawy. Posród drzew, resztki dawnej podmurówki cerkwi oraz resztki nagrobków - bardzo słabo widoczne, zarośnięte. Zachował się jeden krzyż żelazny oraz jeden przewrócony nagrobek. Nieco dalej - w kierunku pasma granicznego - stoi krzyż przydrożny, otoczony żelaznym płotkiem. Po Zubeńsku nie zachowało się tu nic więcej.

Bardzo ciekawe opracowanie dotyczące historii Zubeńska autorstwa Wojciecha Wesołkina, przeczytać możemy w 17 numerze rocznika Bieszczad w cyklu "W dorzeczu Osławy". Przeczytamy w nim m.in. "W 1934 roku Zubeńsko - podobnie jak okoliczne wsie - znalazło się w gminie zbiorowej Wola Michowa. Powierzchnia miejscowości wynosiła 10,94 km2. W roku 1938 odnotowano we wsi spór pomiędzy parochem parafii greckokatolickiej w Łupkowie a gromadą Zubeńsko, która podlegała tej parafii." Po krótce chodziło o buntowanie ludności przez greckokatolickiego księdza w sprawie zniesienia "dwujęzyczności" w miejscowej szkole. Ksiądz wmawiał ludziom m.in. takie bzdury, że jeśli podpiszą deklarację z żądaniem państwowego języka w szkole to staną się Polakami i będą musieli zmienić wyznanie.

Miejsce po cerkwi w Zubeńsku, 2010
foto: P. Szechyński

W artykule czytamy również: "11 wrzesnia 1939 roku Zubeńsko zajęły dwa bataliony 21 pułku piechoty Armii Słowackiej, później dostało się pod okupację niemiecką. Hitlerowcy 10 lipca 1942 r. dokonali eksterminacji miejscowych Żydów. W październiku 1944 r. Armia Czerwona wyparła hitlerowców z tego rejonu. [...] Zaczynały działać polskie struktury administracyjne. [...] 1 lutego 1945 mianowano sołtysa i podsołtysa Zubeńska. Zostali nimi Fedor Buranycz i Piotr Suszko. W sierpniu tegoż roku przeprowadzono spis ludności. Na liście spisowej wymieniono 356 osób narodowości ukraińskiej. [...] Druga tura wysiedleń nastąpiła w maju 1946r. Pomimo wykazania na liście z Zubeńska 25 rodzin jako "lojalny gr.kat. nar. Polskiej", przymusowo deportowano ludność z 57 gospodarstw. [...] W dokumentach z 1946 r., sporządzonych przez urzędników gminnych, w Zubeńsku wykazano: zamieszkanie dwóch osób, 40 uszkodzonych budynków mieszkalnych, budynek cerkwi i częściowo spalony budynek szkolny. W 1950 r. przeprowadzono inwentaryzację budynków nadających się do zamieszkania przez nowych osadników. W Zubeńsku zanotowano istnienie 12 domów drewnianych krytych słomą i jedną szopę. Budynki te były wykorzystywane od 1948 r. przez Centralę Mięsną w trakcie letnich wypasów bydła i koni."

Zainteresowanym szerzej historią wsi polecamy sięgnięcie do artykułu W. Wesołkina - znajduje się tam wiele bardziej szczegółowych opisów, temat lokalnych wierzeń i zwyczajów, wykaz nazwisk przedwojennych mieszkańców wraz z numerami domów i wiele innych interesujących informacji.

Wracając na szlak, udajemy się w kierunku południowo-wschodnim i wchodzimy na teren Ciśniańsko-Wetlińskiego Parku Krajobrazowego. Szlak biegnie teraz lekko pod górę. Dookoła rozległe łąki, bardzo przyjemne widoki. Na wzniesieniu, po prawej wspomniany wyżej stary krzyż przydrożny na betonowym cokole. Dawniej krzyż ten posiadał blaszany "daszek" - obecnie już go nie ma. Z Zubeńska biegnie nowa, utwardzona droga do Woli Michowej, któa w Woli wychodzi obok cmentarza. Nawierzchnia jest bardzo dobra i równa, jednak jest to wewnętrzna droga Lasów Państwowych (zakaz ruchu). W drugą stronę, również wyremontowana droga leśna aż pod Łupków.

Po kolejnych 20 minutach szlak opuszcza odkryty teren i wchodzi do lasu. Teraz nieco mocniej pod górę, kieruje się do przełęczy, pomiędzy Głębokim Wierchem a Wysokim Groniem. Dochodzimy do granicy, gdzie szlak zmienia kierunek na wschodni, idąc grzbietem granicznym. Po 30 minutach osiągamy Wysoki Groń (905m n.p.m), skąd dalej możemy się udać przez Rydoszową do Balnicy, lub zejść z W. Gronia do Woli Michowej (bez szlaku).

  Czasy przejść (szlak niebieski):

• Nowy Łupków - Wysoki Groń, ok.3 h, powrót ok. 2½ h.
• Wysoki Groń - Balnica, ok. 2½ h, powrót ok. 3 h.

Opis szlaku niebieskiego: Łupków - Zubeńsko - Wysoki Groń - Balnica

Więcej zdjęć:

Miejsce po cerkwi oraz cmentarz w Zubeńsku - galeria

Zobacz także mapę WIG z roku 1938: Łupków, WIG 1938, 1:100000, obejmującą Zubeńsko, na której można zobaczyć dawny układ zabudowy wsi.

P. Szechyński

Literatura:

1. Wesołkin W., 2011, "W dorzeczu Osławy, cz.III. Łupków i Zubeńsko", Bieszczad nr 17, str. 111-127.
2. Brykowski R., "Drewniana architektura cerkiewna w Polsce, na Słowacji i Rusi Zakarpackiej", Wrocław 1986.
3. Arlet J., Ciupka B., W Gminie Komańcza, Krosno 1999.
4. Blin-Olbert Danuta, "Trzy legendy z Zubeńska", Materiały MBL w Sanoku, nr 33/1996.

Krzyż przydrożny w Zubeńsku, 2012
foto: P. Szechyński

Żeliwne figurki na krzyżu przydrożnym w Zubeńsku, 2012
foto: P. Szechyński

Nowa droga z Zubeńska do Woli Michowej, 2012
foto: P. Szechyński

Droga Smolnik - Zubeńsko, 2010
foto: P. Szechyński

Krzyż przydrożnu w Zubeńsku, 2003
foto: P. Szechyński

Droga przez Zubeńsko w okolicy krzyża przydrożnego, 2003
foto: P. Szechyński