» Dawne wsie | Krywe

Krywe nad Sanem

Rys historyczny Krywego:

Krywe nad Sanem położone jest w malowniczej dolinie tej największej z bieszczadzkich rzek, pomiędzy pasmem Otrytu a szczytami Bukowiny (911 m n.p.m) i Stołów (968 m n.p.m.). Niegdyś wieś graniczyła z Hulskiem od wschodu i Tworylczykiem wraz z Tworylnem od strony zachodniej - dziś graniczy z pozostałościami po tych wsiach, sama pozostałością będąc.

Krywe, widok z grzbieciku wzgórza Diłok, 2005

Krywe, od strony Rylego, 2017
foto: P. Szechyński

Krywe lokowano na prawie wołoskim przed rokiem 1526 a po roku 1502, kiedy to wzmiankowana była po raz pierwszy, w dobrach należących do Kmitów. Do roku 1553 znajdowała się w rękach Piotra Kmity, później wdowy po nim Barbary z Herbertów. Po śmierci Barbary (1579) przypadła do działu po Annie z Kmitów na jej spadkobierców, potomków Stanisława Herberta i Jana Barzego.

Krywe, 2006
foto: P. Szechyński

Regestr podatkowy z roku 1589 wykazał w Krywem 6 łanów osiadłych przez kmieci, 3 łana w posiadaniu kniazia i 1 łana w posiadaniu miejscowego popa. Wówczas w Krywem odnotowano również istnienie jednokołowego młyna wodnego.

W roku 1630 chłopi z Hulskiego i Zatwarnicy napadli na znajdujący się w Krywem dwór kasztelana sanockiego Andrzeja Boguskiego. Słudzy szlacheccy odnieśli rany a dwór został złupiony.

Powierzchnia Krywego w roku 1868 wynosiła 2646 mórg (1522,8 ha) w tym 1145 mórg lasów (658,9 ha). Grunty chłopskie obejmowały: 270,5ha roli ornej, 141,5ha łąk i ogrodów oraz 123,7 ha pastwisk. We wsi mieszkała wówczas rodzina szlachty zagrodowej nazwiskiem Pasławscy.

Przez cały okres istnienia wsi mieszkańcy Krywego podejmowali liczne próby budowy młyna - obiektu niezbędnego w ówczesnej wsi. Było to zawsze zadanie trudne, bowiem Krywe leży nad potokiem słabo zasobnym w wodę (Krywiec), stąd też po wspomnianym wyżej młynie istniejącym w roku 1589 nastąpiła dość długa przerwa. W wyniku podejmowanych prób powstały następujące obiekty:

• Młyn "stary" - na prawym brzegu potoku Krywiec, ok. 150m powyżej jego ujścia do Sanu. Wykazny jest na mapie von Miega z 1780r., oraz na mapie z roku 1824. Zlikwidowany prawdopodobnie z braku odpowiednich warunków wodnych.
• Młyn "górny" na potoku Krywiec - znajdował się 630 m na południe od cerkwi a powstał około roku 1870. Budowa młyna wiązała się z niewielkim przesunięciem koryta potoku na odcinku ok. 20 m. Prawdopodobnie powyżej młyna znajdowała się niewielka tama oraz zbiornik retencyjny o powierzchni ok. 25 m2.
• Młyn Mikołaja Hodowańca - brak bliższych szczegółów. Wiadomo iż zamożny gospodarz Mikołaj Hodowaniec (przydomek "do Kozyka") posiadał tutaj młyn. Młyn znajdował się w miejscu gdzie było źródło wody o cudownym smaku. Nie mógł pracować w latach posuchy, dlatego też po jakimś czasie Mikołaj Hodowaniec przerzucił się na bednarstwo i kołodziejstwo. Miejsce po jego młynie nazwano Młynyszcze.

Pozostałości dworu w Krywem, 2013
foto: P. Szechyński

Zabudowania dworskie znajdowały się w północnej części wsi pomiędzy Sanem a drogą Hulskie - Tworylne. Sam dwór stał ponad drogą na grzbiecie wzgórza Diłok. W roku 1852 był tu dwór murowany, cztery dworskie budynki murowane oraz pięć drewnianych. Wymiary dworu to 30,5x11,8 m, orientowany na godzinę 12.10. Na osi dworu w kierunku północnym znajdował się park dworski (2,2ha). Przy osi parku stały dwa drewniane budynki, prawdopodobnie mieszkalne, natomiast na wschód od parku znajdowały się budynki gospodarcze. W 1868 roku do dworu należało 986,9 ha ziemi. W 1921 roku we dworze zamieszkiwało 13 osób. W 1932 roku właściciel majątku Stanisław Kopczyński uzyskał zezwolenie na parcelację gruntów o powierzchni 829,33 ha i do roku 1939 większość z nich sprzedał chłopom. Majątek Krywe ograniczał się stopniowo do lasów. W roku 1935 nabyła go firma drzewna "Pilak", która rok później uruchomiła tu tartak parowy, zlokalizowany obok dworu. 10 czerwca 1945 wszystkie grunty rolne oraz leśne majątku Krywe przejął Skarb Państwa. Zabudowania dworskie spaliły we wrześniu 1945 roku upowskie oddziały. Do dnia dzisiejszego zachowały się niewielkie ślady po dworze w postaci resztek podmurówki.

Krywe, jedna z piwnic w dolinie potoku Krywiec
foto: P. Szechyński

W Krywem mieszkał jeden z uczestników powstania styczniowego 1863 roku - kapitan Aleksander Ubysz h."Cholewa", urodzony w roku 1833; syn Józefa - właściciela majątku Ostrobóż w Ziemi Bełskiej. Był oficerem armii austriackiej. W powstaniu 1863r., walczył początkowo jako szeregowy, potem sierżant a następnie kapitan wojsk polskich w oddziałach Czchowskiego i Zapałowicza. Brał udział w bitwie pod Hutą Krzeszowską (ranny), nad Tanwią, Tyszowcami i Mozołowem. Ujęty przez Rosjan został skazany na śmierć przez rozstrzelanie, udało mu się jednak uciec z więzienia we Włocławku. W Krywem osiadł po powstaniu, gdzie później zasłynął jako poeta, literat i gawędziarz. Posługiwał się pseudonimem literackim Symplicius Gawin. Uchodził również za jednego z najlepszych myśliwych w Galicji. Ożenił się z Marią Niesiołowską z Sokolego. Ostatki życia spędził we Lwowie, gdzie zmarł w roku 1890 i został pochowany na Cmentarzu Łyczakowskim.

Ruiny cerkwi greckokatolickiej z 1842r., 2013
foto: P. Szechyński

Prócz młynów znajdował się w Krywem niewielki staw dworski. Powstał przez spiętrzenie małego potoczku mającego ujście powyżej potoku Krywiec niewielką groblą. Znajdował się 100 m od brzegu Sanu, jego powierzchnia to ok. 1350 m2.

W roku 1848 we wsi istniała szkoła parafialna do której uczęszczało szczęściu uczniów a ich nauczycielem był Petro Jurczyszak. Szkoła działała co najmniej do roku 1868.

Słownik geograficzny z roku 1880, tak opisuje Krywe u schyłku XIXw. (pisownia oryginalna):
Krywe, za Tworylnem, wieś na lewym brzegu Sanu, w pow. Lisko, 506m npm, ma parafią gr.-katol, należy do par. rzym.-katol. w Polance a urzędu poczt. w Chrewcie. Od południa ciągną się wielkie bory, przeważnie bukowe, po górach, z których najwyższa Stoły dochodzi 967m npm, od północy zaś za Sanem ciągnie się lesiste pasmo Odryt ze szczytami dochodzącymi 846m npm bezwzględnej wysokości. Gleba wymaga pracowitej uprawy. Z 403 mk. przebywa stale 6 na obszarze więk.pos., 329 wyznaje religię gr.-katol., a 74 rzym.-katol. Cerkiew murowaną zbudowano w r.1842. Pos.więk. Mikołaja Pisarczuka ma obszaru 334 roli, 77 łąk i ogrodów, 159 pastw., i 1145 mr lasu; pos.mniej. 476 roli, 246 łąk o ogr., 215mr pastw. Krywe graniczy za zach. z Tworylnem a na wsch. z Hulskiem.

Wspomniana cerkiew dotrwała tu do lat powojennych XX wieku. W 1904 roku istniała we wsi skarbona cerkiewna a od roku 1905 bractwo trzeźwości, które w 1910 liczyło 50 członków a działało co najmniej do roku 1930. Obecnie cerkiew znajduje się w ruinie.

Więcej na temat cerkwi oraz cmentarza a także zdjęcia: Cerkiew w Krywem

Krywe, ruiny dworu, 2024
foto: Mirek Piela

Krywe, nowy (poprzedni spłonął) budynek UM Lublin, 2021
foto: Mirek Piela

Krywe, gosp. agroturystyczne "U Tośki", na drugim planie wzgórze Diłok z ruiną cerkwi, 2007
foto: P. Szechyński

Podczas I wojny światowej w okolicach Krywego toczyły się walki. Księga zgonów podaje 5 osób poległych w wyniku ostrzału; byli to: Eliza Arendar (lat 57), Marceli Kulpiński (l.1), Fedio Lewita (l.73), Mikoła Semanicz (l.57) i Mikołaj Wajda (l.26).

Podczas spisu ludności przeprowadzonego w roku 1921 mieszkańcy podali następującą narodowość: rusińską (441) i polską (31). Nikt nie przyznał się do narodowości żydowskiej ani niemieckiej.

Dolinka potoku Krywiec, teren dawnej zabudowy wsi
foto: P. Szechyński

W roku 1934 prowadzili tu badania autorzy pracy "Na pograniczu łemkowsko-bojkowskiem" Jan Falkowski oraz Bazyli Pasznycki, którzy opublikowali ją w roku 1935 we Lwowie. Autorom udało się m.in. odnotować przydomki (przezwiska) używane przez mieszkańców Krywego, były to: Błyściw, Bunda, Chwaj, Czupka, Diaky, Herekes, Hołub, Jachwak, Jaśko, Juśkiw, Kabała, Kachnycz, Kaczaj, Katan, Kogut, Korneckij, Krywyj, Łongusz, Maczyta, Maniwczyn, Mazur, Pronowid, Prusak, Prystasz, Sagal, Saraka, Srul, Szkrut, Waszczakiw i Wityk. Doktorzy Falkowski (Polak) i Pasznycki (Ukrainiec) zaliczyli Krywe do strefy przejściowej pomiędzy Łemkami a Bojkami. Poszukiwali oni jednak głównie granic dialektycznych pomiędzy gwarami Łemków i Bojków (Pasznycki był językoznawcą) a w takim przypadku zawsze mamy do czynienia ze strefą przejściową, w której gwary mieszają się wzajemnie. Podejście autorów pracy nie było naukowe. Ostateczne granice pomiędzy Łemkowszczyzną z Bojkowszczyzną przeprowadził profesor Reinfuss, który prowadził swoje badania po Falkowskim i Pasznyckim, miał również inne - bardziej naukowe i etnograficzne podejście poszukując granic między grupami wyrażające się w ich świadomości.

Krywe, w dolince zamieszkały bobry
foto: P. Szechyński

14 sierpnia 1938 roku w Krywem odbyła się uroczystość upamiętnienia 950-lecia Chrztu Rusi, w której wzięło udział ok. 2 tysięcy wiernych a także wielu księży z powiatu leskiego i turczańskiego. Obok cerkwi ustawiono wówczas pamiątkowy krzyż.

Do wybuchu II wojny światowej właścicielami wsi byli m.in. do 1553 Piotr Kmita, po nim do 1579r. Barbara z Herburtów (żona P. Kmity), 1588r. Katarzyna i Stanisław Herburtowie, 1589r. Stanisław i Erazm Herburtowie, 1630r Andrzej Boguski a po nim od 1663 ród Boguskich, od 1828 do 1848r. Feliks Łążyński a następnie wdowa po nim Karolina z Ubyszów Łążyńska. W roku 1874 nastąpił podział spadku pomiędzy Józefa Ubysza, Aleksandra Ubysza, Anielę z Ubyszów Dziewiałtowską, Henryka Ubysza, Marię, Bronisława i Henryka Zbrożków. W latach 1874-1875 większą część majątku Krywe zakupili Mikołaj i Julia Pisarczuk, następnie od 1894 Adam i Stefania z hr. Włodków de Levoaux. W roku 1896 na licytacji Krywe zakupił dr Artur Goldhamer i dr Ignacy Steinhaus a od nich odkupili go dr Alfred Buresz i Bolesław Zatorski. W latach 1904-1912 majątek należał już do Jakuba Liebera a w latach 1912 - 1935 właścicielem Krywego był Stanisław Kopczyński z Ostapii. Firma "Pilak" posiadała Krywe w latach 1935-1945, po nich majątek przejął Skarb Państwa.

Most na Sanie w Krywem - pozostałości
foto: P. Olejnik

Po wybuchu II wojny światowej, we wrześniu 1939 roku Krywe zostało przecięte granicą państwową. Granicę stanowił w tym miejscy San - jego południowa strona znalazła się na terytorium Niemiec a północna została przyłączona do ZSRR. Po wojnie część południowa wróciła do Polski, natomiast północna pozostała w ZSRR.

W czerwcu 1946 roku mieszkańców wysiedlano do Związku Radzieckiego, jednak po wojnie większość z nich ukrywała się w lasach i w efekcie udało się wysiedlić tylko 16 rodzin. Pozostałą część mieszkańców - ponad 300 osób - wysiedlił w roku 1947 oddział Ludowego Wojska Polskiego. Wywieziono ich do powiatu Szczecinek (ówczesne koszalińskie).

Wzgórze Diłok w Krywem z ruiną cerkwi
foto: P. Olejnik

Lata 60 i 70 stały w Krywem pod znakiem wypasu bydła z PGR w Czarnej Dolnej. Ok. roku 1970 tereny wsi zostały wytypowane do założenia Ośrodka Pracy Więźniów - planowano rozwinięcie tu hodowli bydła. Na tę okoliczność w roku 1973 pobudowano przy pomocy więźniów drewniane, nieocieplane obory. OPW istniał w Krywem do roku 1978. W latach 1980-1981 PGR w Lutowiskach przeprowadził tu rekultywację terenu przy pomocy spychaczy. Rok później dolinę przejął Igloopol i wznowiono wypas bydła, który trwał do końca lat 80.XXw.

Ustawianie krzyża pamięci dawnych mieszkańców Krywego, 08.07.2017
foto: M. Piela

Od roku 1977 nazwa Krywe została zastąpiona spolszczonym Krzywe. Formalnie nazwa ta występowała do roku 2005, mimo iż w praktyce posługiwano się nazwą pierwotną. Przeprowadzone zostało referendum w którym 100% mieszkańców opowiedziało się za zmianą z Krzywego na Krywe. 100% mieszkańców w roku 2005 to 2 osoby, co czyni Krywe jedną a najmniejszych wsi, albowiem od 1971 roku zamieszkują tu państwo Antonina i Stanisław Majsterkowie prowadząc niewielkie gospodarstwo agroturystyczne.

Dziś Krywe to budynek państwa Majsterków, niewielka drewniana chatka oraz duży drewniany barak - pozostałość po jednej z dawnych obór. Obiekty te znajdują się poza terenem dawnej zabudowy. Kiedyś znajdowało się tu również schronisko Akademii Medycznej z Lublina, nie funkcjonuje jednak od wielu lat - jest to nazwa potoczna, która przyjęła się z różnych powodów - obiekt ten nigdy nie był schroniskiem. W roku 2018 budynek ten spłonął, następnie został odbudowany i obecnie działa jako ośrodek UM Lublin. Krywe to także bardzo dobrze zachowane ruiny cerkwi na wzgórzu Diłok, nikłe pozostałości dworu oraz liczne ale dość słabo czytelne ślady po dawnej zabudowie wsi. Przy początku ścieżki do ruin cerkwi umieszczono tablicę z krótkim rysem historycznym wsi oraz planem jej dawnej zabudowy.

13 sierpnia 2011 w ruinach cerkwi w Krywem odbył się ślub jedynych jego mieszkańców - Antoniny i Stanisława Majsterków. We wrześniu 2015 A. Majsterek zginęła w wypadku i została pochowana na cmentarzu w Krywem.

8 lipca 2017 roku odbyła się w Krywem uroczystość ustawienia i poświęcenia Krzyża Pamięci mieszkańców wsi. W uroczystości wzięli udział potomkowie byłych mieszkańców Krywego a mszę odprawił ks. Miron Michaliszyn.

W czerwcu 2023 teren cerkwi został zabezpieczony, obecnie wstęp do ruin jest wzbroniony.

8 lipca 2017, msza z okazji ustawienia krzyża pamięci dawnych mieszkańców Krywego
foto: M. Piela

Dojście do Krywego:

Ścieżką historyczno-przyrodniczą z Zatwarnicy, oznaczoną kolorem czerwonym, stanowiącą fragment ścieżki Przysłup (Caryński) - Krywe nad Sanem. W Krywem ścieżka kończy swój bieg obok cerkwi. Czas dojścia ok. 1 3/4h. Powrót do utwardzonej drogi możliwy ścieżką niebieską wychodzącą od cerkwi a dalej tą samą trasą.

• Drogą/ścieżką z Rajskiego przez Obłazy i Tworylne. Trasa nieoznakowana.
Czas dojścia ok. 3-3,5h. Więcej: Tworylne i Krywe z Rajskiego

• Most na Sanie łączący Krywe z drogą Rajskie - Sękowiec nie istnieje, zawalił się podczas roztopów w roku 1999 (zbudowany w 1983) - ale można przejść w bród.

opracowanie i zdjęcia: P. Szechyński

Literatura:

1. Bieszczady, "Słownik Historyczno-Krajoznawczy; cz.I, Gmina Lutowiska", UG - Warszawa 1995.
2. "Nadsanie" pod redakcją Stanisława Krycińskiego. Tom I 1986; SKPB przy Oddziale Międzyuczelnianym PTTK Warszawa.
3. Augustyn M., "Antropogeniczne zmiany środowiska wodnego w Bieszczadach do 1951r.", Bieszczad nr 13, Ustrzyki Dolne 2007.
4. Augustyn M., "Mieszkańcy Bieszczadów w powstaniu styczniowym", Bieszczad nr 6, Ustrzyki D. 1999,
5. "Słownik Geograficzny Królewstwa Polskiego i innych krajów słowiańskich", Warszawa 1880,
6. Kryciński S., "Cerkwie w Bieszczadach", Warszawa 1995.

Kilka zdjęć z Krywego, lipiec:

1. Droga do Krywego przez Ryli.
2. Widok na Krywe.
3. Łąki Krywego, na wprost Dilec.

4. Potok Krywiec.
5. Krywe, wejście do jednej z piwnic.
6. Krywe, jedna z dawnych piwnic.

7. Inna z piwnic w Krywem.
8. Krywe, dawna piwnica.
9. W starej piwnicy Krywego.

10. Piwnica w Krywem.
11. Wnętrze piwnicy w Krywem.
12. W starej piwnicy Krywego.

13. Ruiny cerkwi w Krywem.
14. Widok na Krywe z cerkiewnego wzgórza.
15. Pozostałości dworu w Krywem.

Zobacz także galerię z tej okolicy:

Krywe - galeria zdjęć