» Szlaki piesze | Tworylne i Krywe

Tworylne i Krywe z Rajskiego

Tworylne oraz Krywe to tereny uchodzące za jedne za najbardziej malowniczych miejsc w Bieszczadach. Warto sprawdzić, czy tak jest w istocie.

San na wysokości Obłazów. Ścieżka w okresie letnim jest tu usłana łanami rudbekii nagiej i biegnie tuż przy rzece
foto: P. Szechyński

Wyruszamy z Rajskiego. Ktoś spyta: czemu z Rajskiego? Ano bez powodu zupełnie, ale gdyby próbować się go doszukać, to dobrym usprawiedliwieniem byłby fakt, iż z Rajskiego można rozpocząć wędrówkę "na" Tworylne zarówno pieszo, jak i rowerem oraz samochodem. Znacznie ładniejszy, aczkolwiek dłuższy początek trasy, stanowi wariant z Terki przez Studenne, lub z Jaworca przez przełęcz Szczycisko. Skąd by jednak nie wyruszyć na podbój Tworylnego i Krywego (od tej strony orograficznie lewym brzegiem Sanu) - wszystkie trasy spotkają się przy moście na Sanie, nieopodal dawnej wsi Studenne. Od 2016 roku jest jeszcze jedna możliwość: ścieżka przyrodniczo-dydaktyczna Rajskie - Studenne, która biegnie prawym brzegiem Sanu. Zaczyna się przy moście w Rajskiem a kończy przy moście w Studennem. Na trasie 12 tablic edukacyjnych, zatem jest to również ciekawa opcja.

Pośród wysokich na ponad 2 m, żółtych rudbekii można się zgubić ;)
foto: P. Szechyński

Można oczywiście pokonać tę trasę odwrotnie - czas przejścia będzie praktycznie taki sam. Wówczas trzeba jednak dojść z Zatwarnicy do Krywego, co zajmie trochę czasu lub dojechać samochodem po mocno dziurawej drodze (kilka kilometrów) do zakazu ruchu na wysokości wsi Krywe i przez wzgórze Ryli drogą zejść do wsi.

My ruszamy z trasy obwodnicy w Rajskiem (d.Ralskie). Tuż przed mostem na Sanie (od strony wsi), należy odbić w boczną drogę na południe (prawo). Pomyłki nie będzie, bo droga jest tylko jedna. Początkowo dobry, potem zniszczony asfalt. Zmotoryzowani też mogą tu skręcić, choć na niektórych starszych mapach droga jest błędnie oznaczona jako zamknięta dla ruchu.

Łąki Tworylnego
foto: P. Szechyński

Mijamy kilka ośrodków i kilkanaście domków położonych nad Sanem. Po minięciu ostatnich, droga zmienia się w mocno wysłużony asfalt z przebogatym wyborem dziur. Można sobie wybrać, w którą z nich wjechać (zmotoryzowani). Opcja mówiąca, że najlepiej w żadną, jest z góry skazana na porażkę. Po prawej miejsce po dawnej kaplicy w Studennem. Znajduje się tuż obok drogi, pozostała czytelna podmurówka: kapliczka w Studennem

Docieramy do skrzyżowania. Po lewej most na Sanie i droga do Sękowca - zamknięta dla ruchu. W prawo stokówka do Zatwarnicy oraz na Szczycisko (a dalej do Jaworca). Należy skierować się tu prosto - w niepozorną drogę przez las. Zmotoryzowani zostawiają samochody na skrzyżowaniu (byle nie na środku). Dalej pojechać nie można. Po prawej jest niewielki plac - parking.

Na samym początku ładnie wykonane tablice edukacyjne z opisem lokalnej fauny i flory. Maszerujemy wzdłuż rzeki, robiąc spory łuk w prawo w celu obejścia wzgórza. Przy jego końcu, po lewej stronie coś a'la pole biwakowe. Nie jest ono dostępne dla wszystkich jako pole namiotowe, natomiast stoi tu drewniana wiata, gdzie można np. zjesć śniadanie.

San na wysokości Obłazów
foto: P. Szechyński

Z lewej otwiera się ładny widok na San i wzgórza po drugiej stronie rzeki. W sezonie letnim ścieżka jest dość zarośnięta, po bokach mnóstwo charakterystycznych żółtych kwiatów - to rudbekia naga. Mijamy właśnie dawny, niewielki przysiółek o nazwie Obłazy. O jego istnieniu przypominają rosnące tu zdziczałe drzewa owocowe. Kilkadziesiąt metrów dalej, duża drewniana zagroda służąca niegdyś (prawdopodobnie) do przetrzymywania większych zwierząt - np. żubr. Przy ścieżce można również zobaczyć starą studnię. Tereny te to również ostoja zwierzyny. Jej ślady będą towarzyszyć turyście praktycznie przez cały czas, gdyż jest to rejon jeszcze stosunkowo "dziki", jak na obecne bieszczadzkie warunki. Nietrudno tu spotkać tropy żubra, wilka czy tropy oraz odchody niedźwiedzi. Te ostatnie lubią pożywiać się owocami w zdziczałych sadach.

Tworylne. Pozostałości zagrody w dolnej części wsi
foto: P. Szechyński

Po kolejnych 30 minutach marszu przechodzimy potok Głuchy i pokonujemy wzniesienie. Po skręcie w prawo otwiera się ładny widok na dolinę Tworylnego. Na wprost wyraźnie widoczne wzgórze Dił (566 m n.p.m). Schodzimy krótkim, momentami stromym zejściem wychodząc na rozległe łąki. Wkraczamy na teren dawnej wsi Tworylne. Na lewo, w oddali, widoczny taras widokowy, ulokowany przy drodze Rajskie - Sękowiec u podnóżna masywu Otrytu. Miejsce można poznać, po charakterystycznym osuwisku. Przechodzimy kolejny niewielki potoczek.

Gdyby na chwilę zboczyć z naszej trasy i pójść z jego biegiem, dotrzemy do ruin zagrody i najstarszej części wsi. Prowadzi tam również polna droga, w którą można skręcić tuż przed początkiem alei dworskiej. Droga ta biegnie przez rzadziej uczęszczaną, ale bardzo malowniczą (zwłaszcza latem) część wsi. Prowadzi ona do brodu na Sanie. Znajdują się tam wspomniane wyżej pozostałości zagrody, drzewa owocowe oraz sztuczne stanowisko do rozrodu węży Eskulapa, składające się ze stosu kamieni oraz wysypanych trocin.). Tych stanowisk w samym Tworylnem jest kilka, m.in. w ruinach.

Tworylne. Wejście do krypty grobowej
foto: P. Szechyński

Po chwili docieramy na początek tzw. alei dworskiej. Znaczą ją piękne, majestatyczne drzewa po obu stronach drogi. Nieco wcześniej poletko, na którym co roku rośnie topinambur (słonecznik bulwiasty) - posiada jadalne bulwy, często wykorzystywany w łowiectwie jako przynęta np. na dziki. Z prawej strony wyraźnie widoczne, pozostałości stodoły dworskiej. Po budynku zachowały się okazałe filary. Natomiast z lewej strony, również sporej wielkości pozostałości stajni dworskiej.

Tuż za ruinami niewielkie rozlewisko. Ulokowały się tu bobry, budując żeremie, które zatamowało potok. Samo żeremie - 5m od ścieżki z jej prawej strony. Teren w tym miejscu dość podmokły. Okresowo nie do przejścia suchą nogą. W zasadzie można przyjąć, że już na stałe suchą nogą tędy nie przejdziemy - rozlewisko po prostu ciągle się powiększa.

W ruinach dworskiej stajni - Tworylne
foto: P. Szechyński

Po przekroczeniu rozlewiska, idziemy lekko pod górę wzdłuż alei. Po chwili po prawej stronie dość dobrze zachowane fragmenty dawnej budowli. Znajduje się tu obszerna piwnica, składająca się z dwóch pomieszczeń. Odgrodzone od siebie na wpół zawaloną ścianą. W okresie letnim, miejsce to łatwo przeoczyć, gdyż teren jest mocno zarośnięty. Po przeciwnej stronie drogi wyraźnie widoczne ruiny dzwonnicy parawanowej. Dojście ścieżką - 30m. Stała tu dawniej drewniana cerkiew z 1876r. Zachowały się fragmenty podmurówki, obok leży przewrócony duży drewniany krzyż - być może symbolizował chrzest Rusi w roku 988. Obok cerkwiska zarośnięte wejście do krypty grobowej, która znajdowała się pod kaplicą dworską - latem również słabo czytelne.
Więcej w temacie: Cmentarz i miejsce po cerkwi w Tworylnem

Tworylne. Drzwiczki przy dzwonnicy, stan na rok 2006
foto: P. Szechyński

Idąc dalej po górę, już po krótkiej chwili napotykamy kolejne pozostałości. Z prawej strony drogi, murowane schodki prowadzą do resztek po stojącej tu niemieckiej strażnicy granicznej (w roku 1939 granica przebiegała na Sanie). Zachowały się piwnice-bunkier znajdujący się pod strażnicą. Mógłby o tym świadczyć bardzo solidny strop. Dookoła okienka, umieszczone poniżej poziomu ziemi. Mogą stanowić nieprzyjemną pułapkę dla ciekawskich, gdyż w okresie letnim są zupełnie zarośnięte.

Teraz podejście jest nieco mocniejsze. Po obu stronach niewielki lasek. Bacznie się rozglądając dostrzegamy cmentarz po lewej stronie, a naprzeciw kolejny: po prawej stronie drogi. Zachowało się tu po kilkanaście nagrobków, niektóry napisy czytelne. Cmentarz z lewej jest starszy.

Tworylne. Nagrobek na starszym cmentarzu
foto: P. Szechyński

Wychodzimy na przełęcz. Doskonale widoki w tył, w kierunku Tworylnego. Teraz leśną drogą należy iść łukiem w lewo. Pokonujemy potok Tworylczyk. Dawniej był tu przysiółek Tworylnego o nazwie Tworylczyk i ponownie maszerujemy po górę. W Tworylczuku liczne pozostałości w postaci piwnic, murków, itp. Po lewej miejscami widoki na San, płynący daleko w dole.

Wychodzimy z lasu na niewielką polanę. Stoi tu spory "kopczyk" z kamieni - jest to kolejne sztuczne stanowisko m.in. dla węży. Jeszcze kilkanaście minut przez las i docieramy do Krywego.

Krywe

Z prawej strony pozostałości dworu. Obok tablica informacyjna z krótkim opisem wsi oraz schematem przedstawiającym jej układ. Przez ruiny dworu docieramy niewielkim grzbietem (doskonałe widoki na Krywe i okoliczne wzgórza) do dawnego cmentarza oraz ruin cerkwi p.w. św. Paraskiewii (Paraskewy) z 1842r. Są to najlepiej zachowane ruiny cerkwi w Bieszczadach. Na cmentarzu rzuca się w oczy zadbany grób z 1945r. Pozostałe nagrobki podniszczone, słabo czytelne. Obok dzwonnica parawanowa.
Więcej: Cerkiew i cmentarz w Krywem oraz Krywe - rys historyczny

Pozostałości stajni dworskiej w Tworylnem, zima 2013
foto: M. Piela

Przy cerkwi kończy swój bieg ścieżka historyczno-przyrodnicza Przysłup Caryński - Krywe. Opis ścieżki: Przysłup Caryński - Krywe

Teraz w zależności od tego co planujemy, możemy wybrać jeden z trzech wariantów:

- powrot do Rajskiego: tą samą trasą.

- dojście do Zatwarnicy: można przejść ścieżką czerwoną przez wzgórze Ryli (Szczołb) lub ścieżką oznaczoną kolorem niebieskim, która zaczyna się przy cerkwi. Po osiągnięciu stokówki, należy iść w lewo zgodnie ze znakami, gdzie przez Hulskie można dotrzeć do Zatwarnicy. Skręcając natomiast w tę samą drogę w prawo, można dojść do mostu w Studennem, trasa jednak jest dłuższa, niż ta wzdłuż Sanu, którą tu dotarliśmy i mało widokowa.

Czas przejścia: z Rajskiego do Krywego: ok. 3-3,5 h.

tekst oraz zdjęcia: P. Szechyński

Zobacz także: Tworylne - rys historyczny

Zdjęcia z proponowanej trasy:

1. Obłazy, stara studnia.
2. Upolowana przez wilki łania leżąca w Sanie na wysokości Obłazów. Po nocnej uczcie wilki stoczyły o nią walkę z niedźwiedziem.
3. Żubr na początku proponowanej trasy.

4. Tworylne, z prawej pozostałości dworskiej stodoły.
5. Ruina stodoły dworskiej w Tworylnem.
6. Tworylne.

7. Tworylne, ruiny stajni.
8. Przez bobrowe rozlewisko w Tworylnem.
9. Tworylne, szuwary na bobrowym rozlewisku.

10. Tworylne, rozlewisko bobrowe.
11. Przez bobrowe rozlewisko w Tworylnem.
12. Tworylne.

13. Cmentarz w Tworylnem.
14. Tworylne.
15. Tworylne.

16. Przełęcz i wzgórze Diłok przy drodze do Krywego.
17. Za wzgórkiem zostało Tworylne.
18. Tworylczyk.

19. Droga między Tworylnem a Krywem.
20. Krywe, widok z cerkiewnego wzgórza w kierunku Sanu i Otrytu.
21. Ruiny cerkwi w Krywem.

22. Aleja dworska w Tworylnem (2010).
23. Ruina stajni w Tworylnem (2010).
24. Tworylne, droga w kierunku Sanu - do brodu (2010).

25. Początek trasy na wysokości Obłazów (2010).
26. Stanowisko dla węży Eskulapa w starszej części Tworylnego (2010).
27. San w Tworylnem (2010).

28. Żubry w Tworylnem, zima 2013 (foto: M. Piela).

Na zdjęciach poniżej (stan na rok 2006): ruiny i filary stodoły dworskiej, ruiny stajni dworskiej, żeremie bobrów, rozlewisko, wnętrze krypty grobowej, cerkwisko, nowszy cmentarz, stanowisko dla węży i jaszczurek między Krywem a Tworylnem.

Zobacz także więcej zdjęć z tej okolicy:

Tworylne i Tworylczyk - galeria zdjęć
Cmentarz w Tworylnem - zdjęcia