» Dawne wsie | Tworylne

Tworylne

Tworylne - pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z 1456 roku. Była to jedna z pierwszych wsi pod Otrytem. Równocześnie powstały Stuposiany oraz Żurawin.

Ruiny dzwonnicy parawanowej w Tworylnem, stan przed remontem, 2006
foto: J. Milczanowska

W 1489 roku wieś wymieniono w dziale dóbr należących do Kmitów. Rejestr poboru podatkowego z 1663 roku podaje, że Tworylne stanowiło część dóbr rodziny Boguskich.
Około 1890 roku wieś liczyła 92 gospodarstwa i 660 mieszkańców, z czego 618 to grekokatolicy, 18 rzymskokatolicy a 24 - Żydzi. Właścicielem dworu był wtedy Kazimierz Łęcki. Do wsi należała wólka Tworylczyk.

W 1921 roku Tworylne liczyło 721 mieszkańców, w tym 691 grekokatolików i 30 Żydów. Mieszkańcy zajmowali 119 gospodarstw. Na terenie dworskim dwa budynki mieszkalne zamieszkiwało 25 osób. W latach trzydziestych oprócz Tworylczyka do wsi należały jeszcze przysiółki Obłazy i Jahłaki, razem liczące 27 gospodarstw. Tworylne należało do parafii greckokatolickiej w Krywem i rzymskokatolickiej w Wołkowyi.

Schody do nieistniejącej niemieckiej strażnicy granicznej z 1939 roku
foto: P. Szechyński

Tworylne - podobnie jak sąsiednie Krywe - zamieszkiwała ludność nazywana przez sąsiadów "hucuły" lub "hyrniaky". Mieszkanców wyróżniał ubiór - "syraki"- wełniane, wyszywane kurtki bez rękawów, "hunie" z ciemnej wełny z zaszytymy rękawami, koszule bez obszywki i kierpce.
Inaczej też tu gospodarowano, większy udział miało pasterstwo.

Rok 1939 podzielił wieś granicą niemiecko-radziecką biegnącą wzdłuż Sanu. Niemcy zbudowali wtedy strażnicę, po przeciwnej stronie powstała natomiast strażnica radziecka. Pozostałości w postaci schodów i solidnej piwnicy zachowały się do dziś. W roku 1946 ludność została wysiedlona a zabudowę Tworylnego zniszczono, włącznie z cerkwią.

Domek prominenta - chatka w Tworylnem
foto: Jabol

Malownicza dolina przyciągała. To tutaj w 1958 roku kręcono film Rancho Teksas, który przyczynił sie do powstania legendy tzw. "kowbojów bieszczadzkich". Opuszczony przez filmowców barak adaptowano na stanice PTTK "Szept", którą przez jakis czas prowadził Henryk Victorini, jeden z pionierów bieszczadzkich. Stanicę rozebrano po kilku latach.

Wkrótce Tworylnem zainteresował się znany z Mucznego płk Doskoczyński. Organizowano tu wówczas polowania, głównie dla partyjnych prominentów. Powstał wówczas m.in. domek myśliwski zwany potocznie "domkiem prominenta". Gdy polowania się skończyły, domek-chatka służył jako miejsce noclegowe "zabłąkanym" turystom. Rozebrano go w roku 1999.

W roku 1991 w dolinie Tworylnego odbył się zlot radykalnej organizacji ekologicznej Rainbow Family. Po "ekologach" pozostały sterty śmieci i nadzieja że na przyszłość będą się trzymać od Tworylnego z daleka.

Aleja dworska w Tworylnem
foto: P. Szechyński

We wsi była cerkiew greckokatolicka pw. św. Mikołaja, zbudowana w 1876 roku. Pozostała po niej podmurówka pozwalająca odtworzyć plan i wymiary. Cerkiew była trójdzielna: prezbiterium, nawa i babiniec. Zachowała sie krypta grobowa, pozostałość kaplicy dworskiej.

Zbudowana prawdopodobnie w XIX wieku dzwonnica parawanowa, była murowana. Obecnie możemy obejrzeć dość dobrze zachowaną, ale niszczejącą ciągle jej ruinę.

Cmentarz usytuowany jest po obu stronach drogi do Krywego, która dzieli go na część starszą i nowszą. Zachowało się niewiele nagrobków i krzyży żeliwnych. Szerzej w temacie: Cmentarz i miejsce po cerkwi w Tworylnem

Do 1992 roku na przełęczy, przy drodze do Krywego stał również żeliwny krzyż, mający upamiętniać miejsce, gdzie spadł z konia i zabił się pan młody jadący na wesele. W istocie był to krzyż wystawiony z okazji zniesienia pańszczyzny. Pozostał po nim cokół.

Dwór usytuowany był przy drodze z Krywego do Studennego, w sasiedztwie cerkwi. Do dworu prowadziła aleja. Obok stały stajnia i stodoła oraz czworak. Pozostały słabo czytelne fragmenty dworu, resztki stajni, słupy stodoły i aleja dworska udekorowana starymi drzewami.

Na potoku przepływajacym przez Tworylczyk stał młyn wodny. Pierwszy młyn wzmiankowany był tu już w roku 1526, 1530 oraz 1536. Kolejne wzmianki dotyczą dopiero wieku XVIII i wskazują na istnienie małego młyna w dolnej części wsi. Przez Tworylne płynęły bardzo małe cieki wodne, dlatego też w XIX wieku produkcję młynarską zlokalizowano nad Tworylczykiem.

• Młyn "stary" położony był na prawym brzegu potoku płynącego przez dawną zabudowę wsi, ok. 200 metrów powyżej jego ujścia do Sanu. Powyżej młyna istniał prawdopodobnie zbiornik retencyjny. Młyn ten został zlikwidowany prawdopodobnie po wybudowaniu młynów nad Tworylczykiem.
• Młyn wodny dolny - znajdował się na prawym brzegu Tworylczyka, ok. 950 metrów powyżej jego ujścia do Sanu i 70 metrów powyżej ujścia prawego dopływu Tworylczyka. Młynówka miała długość 215 m, 20 m powyżej wylotu młynówki zlokalizowany był młyn. Dla regulacji przepływu wody zbudowano tamę długości 10m. Zbiornik retencyjny miał około 600 m² powierzchni. Przed II wojną światową młyn prowadził Teodor Kucharz (wg W. Krukara).
• Młyn górny "starszy" - usytuowany był nad środkowym biegiem potoku Tworylczyk, 1800 m powyżej ujścia do Sanu. Wzdłuż prawego brzegu Tworylczyka przekopano 100-metrową młynówkę; młyn znajdował się 15 m powyżej jej wylotu. Dopływ wody regulowano 10-metrową tamą, zbiornik retencyjny miał ok. 400 m² powierzchni. Przed wojną młynem zarządzała Katarzyna Kornas (wg W. Krukara).
• Młyn górny "młodszy" - ulokowany na środkowym biegu Tworylczyka, ok. 1500 m powyżej jego ujścia do Sanu. Przed wojną był własnością Grzegorza Kuczniera (wg W. Krukara).
• Młyn "zachodni" - został naniesiony na mapę katastralną ok. roku 1870. Położony na prawym brzegu potoku, który płynął przez górną część zabudowy Tworylnego, 400 m powyżej punktu wysokościowego 464,8 m. Posiadał niewielki zbiornik retencyjny - ok. 150m².

Poza młynami wodnymi istniały tu również dworskie stawy:

• Staw dworski "północny" znajdował się w środkowej części wsi, 90 m na zachód od obecnych pozostałości cerkwi, w bezpośrednim sąsiedztwie budynku dworskiego. Zbiornikmial ok. 1500 m² powierzchni.
• Staw dworski "północny" położony był ok. 150 m na zachód od pozostałości cerkwi. mapa katastralna wykazuje w pobliżu dworu po południowej stronie drogi dużą działkę o powierzchni 9100 m² zakwalifikowaną jako bagno. Środkowa część działki oznaczona została jako owalny staw o powierzchni ok. 1950 m². Istnieje do dziś.

Opis dojścia do Tworylnego oraz zdjęcia znajdują się tekście: Tworylne i Krywe z Rajskiego

Więcej zdjęć z tej okolicy:

Tworylne i Tworylczyk - galeria zdjęć
Cmentarz w Tworylnem - zdjęcia

Zdjęcia: P. Szechyński

Literatura:

1. Augustyn M., "Antropogeniczne zmiany środowiska wodnego w Bieszczadach do 1951r.", Bieszczad nr 13, Ustrzyki Dolne 2007.
2. "Nadsanie" pod redakcją Stanisława Krycińskiego. Tom I 1986; SKPB przy Oddziale Międzyuczelnianym PTTK Warszawa.

Tworylne na zdjęciach - ślady dawnej wsi:

1. Tworylne, podstawa krzyża pańszczyźnianego na przełęczy.
2. Cmentarz w Tworylnem.
3. Cmentarz w Tworylnem.

4. Tworylne, jeden z cmentarnych krzyży.
5. Tworylne, wnętrze jednej z piwnic.
6. Tworylne, wnętrze jednej z piwnic.

7. Tworylne, wnętrze jednej z piwnic na początku wsi od strony Krywego.
8. Tworylne, wnętrze jednej z piwnic.
9. Tworylne, pozostałości.

10. Tworylne, zostały tylko schody...
11. Dzwonnica w Tworylnem.
12. Tworylne, we wnętrzu krypty grobowej obok cerkwiska.

13. Cmentarz w Tworylnem, zima 2013 (foto: M. Piela).
14. Tworylne - w jednej z piwnic, zima 2013 (foto: M. Piela).
15. Tworylne, pozostałości stodoły dworskiej, zima 2013 (foto: M. Piela).

16. Tworylne, pozostałości stodoły dworskiej.
17. Tworylne, pozostałości stajni dworskiej.
18. Tworylne, pozostałości stodoły dworskiej (2010).

19. Tworylne, droga w kierunku starszej części wsi nad Sanem.
20. San w Tworylnem przy brodzie.
21. Tworylne, pozostałości zagrody w starszej części wsi - nad Sanem.