» Warto zobaczyć | Skansen w Sanoku

Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku (The Museum of Folk Architecture in Sanok)

Aby zobaczyć utracone walory kulturowe Bieszczadów, Beskidu Niskiego i Pogórza Karpackiego należy udać się do Sanoka. W wielu przewodnikach Sanok nazywany jest bramą w Bieszczady, ponieważ od wieków był siedzibą władz zarówno za panowania ruskich bojarów, jak i polskich królów. Jego ponad 850-letnia historia jest lokalną syntezą losów narodu polskiego, ruskiego, a także żydowskiego i węgierskiego.

Muzeum Budownictwa Ludowego Sanok. Dom z Niebocka koło Brzozowa z 1892 r.
foto: P. Kutiak

Przebiegające przez Sanok trasy kupieckie są dziś trasami ruchu turystycznego, którego nieodzownym elementem są dwa sanockie muzea: Muzeum Historyczne oraz Muzeum Budownictwa Ludowego zwane potocznie "skansenem". Obiekty te zgromadziły największą w kraju kolekcję ikon i są odwiedzanie przez ponad 200 tysięcy turystów w ciągu roku.

Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku jest parkiem tematycznym zlokalizowanym w północnej części miasta, zajmuje obszar 38 ha. Wykorzystano tu niewątpliwe walory krajobrazowe i naturalną formę ukształtowania terenu, aby wyeksponować ponad 120 obiektów drewnianych, charakterystycznych dla poszczególnych krain etnograficznych na obszarze południowo-wschodniej Polski.

Aby dojechać do Skansenu trzeba kierować się w Sanoku umieszczonymi przy głównych trasach drogowskazami. Omawiany obiekt znajduje się u podnóża Gór Słonnych, orograficznie po lewej stronie Sanu, który pokonujemy przez most Białogórski. Przy skansenie bez trudu znajdziemy miejsce do postoju zarówno dla autokaru, jak i samochodu czy roweru.

Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku
foto: P. Kutiak

Przed wejściem do Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku znajduje się scena z zadaszoną widownią. W sezonie turystycznym odbywają się tu liczne imprezy folklorystyczne. Przy ścianie lasu znajduje się spichlerz z Przeczycy z 1732r., w którym mieści się czynna przez cały rok karczma z daniami regionalnymi. Funkcję punktu informacyjnego z kasą biletową pełni tu okazały dziewiętnastowieczny dworek Stupnickich, który niegdyś znajdował się przy ul. Kościuszki w Sanoku. Wykonany jest z modrzewiowych bali, ocieplony i otynkowany, pokryty jest czterospadowym dachem z gontu. Oprócz kasy biletowej znajduje się tu galeria z pracami lokalnych twórców, przechowalnia bagażu oraz toalety. Można tu również zakupić wydawnictwa dotyczące omawianego regionu, jego historii i kultury. Kupując bilet należy pamiętać o tym, że zwiedzanie wnętrz możliwe jest wyłącznie z przewodnikiem skansenowskim.

Po przejściu przez budynek kasowo-informacyjny MBL poruszamy się brukowaną drogą do sektora małomiasteczkowego, będącego odtworzeniem modelowego galicyjskiego miasteczka z całą infrastrukturą. Wędrówka po Parku Etnograficznym to niesamowita wyprawa w precyzyjnie odtworzoną krainę utraconej przeszłości regionu, może trwać dwie, trzy lub cztery godziny. Warto ze sobą zabrać aparat fotograficzny.

Urok galicyjskiego miateczka

Rynek galicyjski jest sektorem, na którym znajduje się dwadzieścia pięć replik drewnianych domów z takich miejscowości jak: Sanok, Dębowiec, Jaśliska, Jaćmierz, Niebylec, Jedlicze, Bircza, Rybotyce, Sokołów, Brzozów, Stara Wieś, Ustrzyki Dolne i Golcowa.

Rynek galicyjski
foto: P. Kutiak

Najstarsze pierwowzory domów pochodzą z lat 80.XIX w, najmłodsze sprzed II Wojny Światowej. Spacerując po bruku wykonanym z kamienia rzecznego, wydobytego z koryta Sanu podziwiamy następujące budowle: karczmę, pocztę, urząd gminy, remizę, aptekę, domy żydowskie i sklep. Nie brak tu warsztatów rzemieślniczych i zakładów tj.: stolarskiego, fryzjerskiego, krawieckiego, szewskiego, zegarmistrzowskiego, fotograficznego oraz ślusarsko-kowalskiego. Pozostałe domy to mieszkania lekarza, nauczyciela, piekarza, woźnicy i rolników. We wszystkich wnętrzach zobaczymy odpowiednie dla danej profesji wyposażenie. W dwudziestu domach znajdują się stałe ekspozycje dostępne dla turystów. W dwóch pierwszych budynkach od strony kasy biletowej mieszczą się: duża sala konferencyjna i mała edukacyjna. Ponadto w pierzei wschodniej trzy domy wykorzystuje się jako zaplecze socjalne dla naukowców i innych osób zaproszonych przez dyrekcję Muzeum. Rynek jest miejscem wielu imprez; odbywają się tu targi, kiermasze i okolicznościowe wystawy.

Po wyjściu z rynku kierujemy się drogą, prowadzącą nas do kuźni z Wyżnego, miejscowości położonej koło Strzyżowa. Obiekt ten pochodzi z drugiej połowy XIX w, posiada w swoim wnętrzu akcesoria kowalskie.

Bojkowska wioska

Sektor Bojkowski znajduje się w najpiękniejszej części parku, pod okapem drzewostanu jodłowo-bukowego z domieszką grabu i jaworu. Ozdobą są tu okazałe, pomnikowe okazy dębów. Wiosną spotyka się tu kwitnące geofity: śnieżycę wiosenną, zawilec gajowy, przylaszczkę pospolitą, knieć błotną i inne. Urozmaicona rzeźba terenu, charakterystyczna dla południowych stoków Gór Słonnych pozwoliła na umiejętne odtworzenie ośmiu obiektów drewnianych, charakterystycznych dla Bojków - górali połonin. Bojkowie, zwani również Werhowińcami trudnili się hodowlą owiec i wołów, które wypasali na połoninach, carynkach i innych górskich łąkach w Bieszczadach. Górale ci często podejmowali się prac przy pozyskaniu drewna, w tartakach, przy spławianiu kłód oraz przy wypalaniu węgla drzewnego.

Cerkiew z Grąziowej
foto: P. Kutiak

Najczęściej przewodnicy skansenowscy zabierają nas do wnętrza dwóch zagród bojkowskich ze Skorodnego, w których zobaczymy sprzęty pochodzące z dwudziestolecia międzywojennego. Ścieżka prowadząca na północ, na sąsiadujące wzgórze odkrywa przed nami zespół cerkiewny, w którego skład wchodzi: cerkiew z Grąziowej pw. Narodzenia Bogurodzicy z 1731r. oraz dzwonnica z Sierakościec z 1712r. We wnętrzu cerkwi podziwiać możemy malowidła naścienne oraz osiemnastowieczny ikonostas, pochodzący z Poźdniacza. Wśród buków i jodeł, powyżej grąziowskiej cerkwi skrywa się chyża z Wołkowyi z początku XIX w. Kolejną ozdobą sektora bojkowskiego jest zespół cerkiewny z greckokatolicką cerkwią z Rosolina z 1750 r., obok której znajdziemy dzwonnicę (z 1751 r.), osiemnastowieczną kostnicę oraz dwa nagrobki słupowe z 1924-1925 z Wolicy. Drewniana cerkiew pw. św. Onufrego Pustelnika charakteryzuje się brakiem ikonostasu, umieszczono w niej wyłącznie nastawy ołtarzowe.

Młyn wodny z Woli Komborskiej z XIXw.
foto: P. Kutiak

Elementem "obcym" w sektorze bojkowskim jest młyn wodny z Woli Komborskiej z końca XIX w. Pochodzi z terenu Pogórza Strzyżowskiego i jego obecność wśród chyży i cerkwi bojkowskich wyjaśnia fakt, iż obecność potoku w niewielkiej dolince pozwala na uruchomienie jego wszystkich elementów. Posiada on pełne wyposażenie. Po jego lewej stronie nieco za budynkiem znajduje się faszynowany zbiornik magazynujący wodę ze strumienia. Po podniesieniu grobli, woda spływając po żebrach koła młyńskiego uruchamia drewniane przekładnie pozwalając kręcić się kamiennym żarnom, którymi mełło się zboże.

W tajemniczym ogrodzie Łemków

Na otwartych, łagodnych, południowych stokach Słonnych Gór umieszczono sektor Łemków, górali rusińskich zamieszkujących łuk Karpat począwszy od doliny Osławy i Osławicy w Beskidzie Niskim po rzekę Białą w Beskidzie Sądeckim. Trudnili się oni uprawianiem ziemi i hodowlą zwierząt, a także wyrobem sprzętów gospodarstwa domowego, gontów oraz dziegciu. Znane są w regionie Beskidu Niskiego miejscowości słynące z wyrobów łemkowskich kamieniarzy i maziarzy.

Chałupa z Komańczy
foto: P. Kutiak

Łemkowski odcinek skansenowskiej trasy zabudowany jest drewnianymi chałupami z XIX i XX w. Pochodzą one z Komańczy, Królika Polskiego, Smolnika, Klimkówki oraz Pielgrzymki. Nad chłopskimi zagrodami wznosi się okazała cerkiew greckokatolicka pochodząca z Ropek z 1801r. Wchodzimy do niej przez dzwonnicę bramną z 1904r., gdzie naszą uwagę przykuje przechowywany w jej wnętrzu duży dzwon cerkiewny odkopany w bieszczadzkiej Balnicy. We wnętrzu cerkwi zobaczymy ikonostas i dziewiętnastowieczną polichromię wykonaną przez Michała i Zygmunta Bogdańskich z Jaślisk. Wychodząc z sektora łemkowskiego na rozstaju dróg znajduje się urokliwa kapliczka św. Mikołaja z Krępnej z końca XIX w.

Pogórze Zachodnie - kraina łagodności

Północno-wschodnia część skansenu charakteryzuje się łagodnie opadającymi stokami w kierunku doliny Sanu. Jest to miejsce o dużych walorach widokowych. Rozległa panorama na skraju lasu obejmuje centrum Sanoka: zamek, skarpę staromiejską oraz wieże kościoła farnego i klasztoru oo. Franciszkanów.

Dwór ze Święcan
foto: P. Kutiak

Uwagę zwiedzających tą część muzeum przykuwa okazały dwór ze Święcan z końca XIX w. W jego bliskim sąsiedztwie znajduje się spichlerz dworski z Ropczyc oraz karczma z Lisznej, miejscowości leżącej po drugiej stronie grzbietu Gór Słonnych. Oba budynki pochodzą z końca XIX w.

Zobaczymy tu także tartak wodny ze Zdyni, do którego przyszłości planowane jest doprowadzenie wód pobliskiego potoku. Jego nurt uruchomi koło wodne i znajdujące się we wnętrzu piły i wózki. Atrakcjami tej pogórzańskiej wioski są drewniane budynki z Rożnowic, Rzepiennika Strzyżewskiego, Moszczenicy, Jaszczwi, Zagórzan, Ustrobnej i Korczyny. Ciekawym obiektem jest tu również wiatrak z Turaszówki z 1923r. oraz przydrożna kapliczka słupowa z Jaszczwi. W omawianych zagrodach znajdują się ciekawe ekspozycje ukazujące dawne rzemiosła: garncarstwo i tkactwo.

Kolebka przemysłu naftowego

Sektor naftowy przylegający do sektora Pogórzan Zachodnich to kolekcja urządzeń i narzędzi stosowanych w przemyśle naftowym od połowy XIX w. do czasów obecnych. Umieszczone tu eksponaty pochodzą z zlikwidowanych kopalni ropy naftowej rozsianych na całym terenie województwa podkarpackiego. Sektor został podzielony na trzy grupy tematyczne: poszukiwanie i wiercenie, eksploatacja ropy naftowej oraz obróbka odwiertów ropy naftowej. Pierwszą grupę urządzeń stosowanych do poszukiwania i odwiertów stanowią: odtworzona kopanka z ręcznym wyciągiem, drewniana wieża wiertnicza typu kanadyjskiego, wiertnica- żuraw przenośny, maszt wiertniczy do wierceń udarowych oraz wieża wiertnicza - eksploatacyjna o wysokości 24 m do wiercenia otworów o głębokości 1200m.

Cerkiew z Rosolina
foto: P. Kutiak

Ekspozycja poświęcona eksploatacji złóż ropy naftowej zawiera ręczny kiwak drewniany z przełomu XIX/XX w., kierat pompowy drewniany typu kanadyjskiego z konnym kołem kieratowym oraz kierat pompowy zapędzany silnikiem elektrycznym. Odnajdziemy tu kiwony, urządzenia charakterystyczne dla krajobrazu podkarpackich kopalni naftowych. Spośród czterech różnych typów, najstarszy z 1945 roku przeniesiony został do skansenu z Turzego Pola. Kolejne pochodzą z Mokrego i Wańkowej. Najwyższe urządzania w tej części ekspozycji to żuraw pompowy do pompowana odwiertów o głębokości 500 m oraz dwa żurawie do odwiertów na głębokość 1000 i 2000 m, czyli: żuraw pompowy IŻP Konik - 1000 i żuraw pompowy IŻP Konik - 2000. Urządzenia służące do obróbki odwiertów ropy naftowej reprezentują: maszt przewoźny, trójnóg, wieża wydobywcza, maszt wydobywczy, wyciąg ręczny, winda przewoźna i dwie windy wyciągowe.

Dolinianie - aromat ziół, pól uprawnych i sadów

Dolinianie zamieszkiwali wschodnią część Dołów Jasielsko-Sanockich oraz okolice Leska, Sanoka, Mrzygłodu i Bukowska. Zajmowali się uprawą ziemi i hodowlą zwierząt domowych. Grupę tę tworzyli Polacy, Rusini oraz niewielka grupa osadników niemieckich. Sektor Dolinian położony jest na szerokiej nadsańskiej terasie. Przyozdobiony jest od strony północno-wschodniej niewielkim zagajnikiem (graniczy tu z sektorami Łemków i Pogórzan Zachodnich). W tym niewielkim lasku kryje się przepiękna kapliczka z Lisznej z 1867r. Znajdziemy tu zajazd przydrożny, kuźnię oraz remizę strażacką z charakterystyczną wieżyczką, służącą do suszenia węży gaśniczych. W jej wnętrzu znajduje się trzy konne wozy strażackie oraz duża ekspozycja sprzętu gaśniczego. Naprzeciwko remizy strażackiej ścieżka odbijająca w lewo prowadzi nas do dalszych zabudowań charakterystycznych dla Dolinian. Napotkamy tu sześć dużych obiektów, chałupy i zagrody Nowosiółek k. Leska, Tyrawy Solnej, Glinnego, Nadolan, Posady Olchowskiej. Kryją one warsztat łyżkarza i kołodzieja.

Stodoła z Raczkowej koło Sanoka z połowy XIX wieku
foto: P. Kutiak

Na omawianym sektorze znajduje się najstarsza chałupa na terenie Skansenu. Pochodzi ona z Dąbrówki (obecnie dzielnica Sanoka) a w jej wnętrzu zobaczymy na powale wyrytą cyrylicą sentencję "Pobłogosław Boże ten dom i wszystkich w nim żyjących działo się roku bożego 1681 Grzegorz Mełyk". W izbie zobaczyć można przedmioty związane z świętem Bożego Narodzenia.

Pogórze Wschodnie - utracony raj wiejskich ogrodów

Największą ilość zabytkowych obiektów zgromadzono w sektorze ukazującym krainę Pogórza Wschodniego. Pogórzanie ci, zamieszkiwali południową część Pogórza Dynowskiego, od Wisłoka po środkowy San, zajmowali się głownie rolnictwem i hodowlą zwierząt gospodarskich. Znajdowały się tu również ośrodki kamieniarskie i tkackie. Ekspozycja budownictwa ludowego tej grupy etnograficznej umieszczona została na szerokiej nadsańskiej terasie. Usypano tu niewielkie wzniesienie pod drewniany kościół z Bączala Dolnego, który stanowi dominantę krajobrazową tej części Skansenu. Zobaczymy tu również zagrody jedno i wielobudynkowe, drewniany wiatrak i szkołę. Wędrując wśród ogrodów, sadów i wierzbowych alei mamy okazję podziwiać urodę założeń ogrodowych jakie przed wiekami towarzyszyły człowiekowi.

Warto wiedzieć:

• Skansen w Sanoku znajduje się przy ul. Rybickiego 3. Otwarty jest przez cały rok. W sezonie turystycznym od maja do września jest czynny od 8:00 do 18:00, ale zwiedzanie trwa do 20:00. W październiku od 8:00 do 16:00. Od listopada do marca od 8:00 do 14:00. W kwietniu od 9:00 do 16:00.
• Dyrekcja Muzeum Budownictwa Ludowego Sanoku mieści się w zabytkowym zajeździe przy ul. Traugutta 3. Tel. (013) 463 09 04 fax (013) 463 53 81.
• Muzeum Powstało w 1958 roku. Jego współzałożycielem i pierwszym dyrektorem był Aleksander Rybicki. W roku 2004 powstał na skansenie sektor naftowy, natomiast 16 września 2011 roku oddano do użytku sektor małomiasteczkowy, czyli Galicyjski Rynek.
• Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku posiada również Oddział Terenowy - drewnianą cerkiew w Uluczu z 1659 r., oddaloną o 20 km od Sanoka.
• Skansen zajmuje obszar 38 ha. Jest największym obiektem tego typu w Polsce i jednym z największych w Europie.
• Na terenie skansenu znajduje się stanowisko archeologiczne. Jest to osada celtycka Anartów.
• Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku niejednokrotnie gościło filmowców. Zrealizowano tu filmy: "Oko Proroka" (1984), reż. Paweł Komorowski, "Crimen" (1988), Jerzy Satanowski, Laco Adamik, "Flisacy" (węg. Tutajosok, 1988), reż. Judit Elek, "Wiosna 1941" (ang. Spring 1941, 2008), reż. Uri Barbash, "1920. Wojna i miłość" (2010), reż. Maciej Migas, "Syberiada polska" (2010), reż. Janusz Zaorski.

tekst oraz zdjęcia: Piotr Kutiak
www.przewodnik-bieszczady.pl

Skansen w Sanoku
foto: P. Kutiak