» Flora Bieszczadów | Pomniki przyrody

Nowe pomniki przyrody ożywionej i nieożywionej w dolinie Osławy i Kalniczki

Za symboliczne bramy Bieszczadów uznaje się miasta: Sanok, Zagórz i Lesko. Dlatego też są one obecne w wielu opracowaniach i przewodnikach bieszczadzkich. Biorąc pod uwagę turystyczne granice omawianego obszaru, miejscowości te niewątpliwie spełniają funkcję przedsionka bieszczadzkiej krainy. Łączą je z Bieszczadami: atrakcje kulturowe i przyrodnicze oraz elementy podgórskiego i górskiego krajobrazu.

Dąb "Karol" i trzy lipy w Zagórzu
foto: P. Kutiak

Zagórz jest jednym wielu z urokliwych miejsc na pograniczu Bieszczadów. Zabytki umiejscowione w granicach administracyjnych gminy Zagórz od lat stanowią niewątpliwą przynętę dla turystów. Oprócz cerkwi, kościołów oraz ruin klasztoru można spotkać tu niewątpliwe osobliwości przyrodnicze, które w ostatnich miesiącach 2011 roku zostały objęte ochroną w postaci pomników przyrody, użytków ekologicznych i stanowisk dokumentacyjnych.

Zwiedzanie tych obiektów rozpoczynamy w Zahutyniu koło Sanoka. Znajduje się tu pomnikowy dąb szypułkowy "Piotr", o obwodzie pnia na wysokości 1,3 m wynoszącym 465 cm (rośnie przy Domu Ludowym) oraz dwa stanowiska języcznika zwyczajnego Użytki ekologiczne "Stanowisko języcznika zwyczajnego w lesie Huteńskim" "Stanowisko języcznika zwyczajnego i tojadu mołdawskiego w lesie Zahutyńskim" znajdują się na obszarze skarp o dużym nachyleniu oddzielonych od siebie doliną potoku Brodek.

Dąb "Staruszek" w Łukowem
foto: P. Kutiak

Skarpy te znajdują się bliskiej odległości od linii kolejowej Sanok - Zagórz i koryta rzeki San. Pierwsze stanowisko gatunku obejmuje powierzchnię 0,5 ha, drugie 0,08 ha. Języczniki występują pod okapem drzewostanu bukowo-grabowego z domieszką jawora. Warstwę podszytu u podstawy skarpy stanowią zarośla leszczyny.

W warstwie runa języcznikowi towarzyszą rzadkie gatunki roślin: przylaszczka pospolita, czworolist pospolity, kopytnik pospolity oraz sałatnica leśna. Drugie stanowisko języcznika sąsiaduje z punktowymi obszarami występowania tojadu mołdawskiego.

W Zagórzu rosną dwa okazy dębu szypułkowego: "Kazimierz", o pierśnicy 526 cm rosnący przy ulicy Wspólnej i "Karol" (370 cm) rosnący przy ulicy Piłsudskiego. W ich pobliżu znajdują się trzy dorodne lipy drobnolistne: "Osławianka (230 cm), "Zagórzanka" (280 cm) i "Józefinka" (285 cm).

Poruszając się doliną Osławy, docieramy do Tarnawy Dolnej. Po lewej stronie przy budynku Szkoły Podstawowej rośnie okazały dąb szypułkowy "Leopold", o obwodzie pnia 457 cm. W Tarnawie Górnej, przy boisku sportowym znajduje się dąb "Mikołaj", o obwodzie pnia 410 cm. Nazwa pomnika pochodzi od imienia patrona pobliskiej cerkwi. W obrębie jego pnia obserwuje się ślady żerowisk rzadkiego chrząszcza kozioroga dębosza.

Lipa drobnolistna "Łukowianka"
foto: P. Kutiak

W Łukowem, z mostu prowadzącego do stadniny konnej obserwuje się malownicze progi skalne. Tworzą one barierę dla wód Tarnawki na całej długości koryta. Obszar występowania tych kaskad sięga do malowniczego przełomu.

Fragment omawianej rzeki będący stanowiskiem dokumentacyjnym posiada również niewątpliwe walory krajobrazowe w formie malowniczego przełomu z widocznymi odkrywkami fliszu karpackiego.

Warto wiedzieć, że całe koryto rzeki Tarnawki, zwanej również Kalniczką objęty jest ochroną w postaci obszaru Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 Dorzecze Górnego Sanu PLH1800021.

Nieopodal, na stromej skarpie, skąd rozpościera się widok na przełom i omawiane progi rośnie dąb szypułkowy "Staruszek", o obwodzie pnia 710 cm. Drzewo posiada ślady rażenia piorunem, w jego pniu obserwuje się rozległe i liczne ubytki wgłębne z martwą tkanką.

W odległości 200 m od stanowiska dokumentacyjnego w górę rzeki, rośnie Lipa drobnolistna "Łukowianka", o obwodzie pnia 428 cm.

Progi skalne na Kalniczce
foto: P. Kutiak

W Kalnicy zatrzymujemy się przy ruinach zabudowań dworskich, które stanowiły własność hr. Ksawerego Krasickiego. Do dziś widoczna jest jedna ze ścian i fundamenty budynku, w którym mieszkał i tworzył Wincenty Pol. W promieniu kilkunastu metrów rosną trzy potężne drzewa uznane za pomniki przyrody. Przy ruinach dworu, znajduje się dąb "Aleksander" (380 cm), wyróżniający się mocno zredukowaną koroną o stożkowatym przekroju.

Po drugiej stronie drogi rosną dwa potężne okazy jesionu wyniosłego: "Ksawery" (458 cm) i "Ignacy" (381 cm). Pierwszy z omawianych posiadają rozległy ubytek wgłębny. Ubytek ten sięga całej części rdzeniowej, całe wnętrze pnia przy bryle korzeniowej jest wypalone. W jego pniu często gniazdują szerszenie, dlatego też w okresie wegetacyjnym lepiej nie zbliżać się do omawianego drzewa.

Dąb "Szumny" zimą
foto: P. Kutiak

Dojeżdżając do skrzyżowania w Kalnicy, do lewoskrętu prowadzącego do Mchawy, po naszej lewej stronie pojawia się nieużytkowany zakład karny. To właśnie tu znajduje się najbardziej okazały spośród opisywanych drzew, dąb szypułkowy "Szumny" o obwodzie pnia 698 cm. W miejscu konaru, który rośnie równolegle do gruntu jego obwód mierzy nawet 887 cm. Drzewo, które zachwyca swoim majestatem umiejscowione jest w miejscu tzw. "spacerniaka" i cieszy się bardzo dobra kondycją. Opisywany okaz wraz z "Staruszkiem" z Łukowego może śmiało pretendować do miana największych drzew na obszarze Bieszczadów. Dzięki staraniom Gminy Zagórz wymienione drzewa pomnikowe czekają zabiegi pielęgnacyjne mające na celu przedłużenie ich życia. Prace te sfinansuje gmina oraz środki Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Rzeszowie.

Warto wiedzieć:

Języcznik zwyczajny w lesie Huteńskim
foto: P. Kutiak

Języcznik zwyczajny nazywany językiem jelenim to gatunek paproci, na terenie naszego kraju objęty ścisłą ochroną gatunkową. Czerwona Księga Roślin i Grzybów Polski opisuje języcznik w grupie gatunków wymierających, krytycznie zagrożonych na izolowanych stanowiskach poza głównym obszarem swojego występowania (kategoria zagrożenia [EN]). Występuje w Azji, Europie i północnej Afryce. W Polsce występuje rzadko, głównie w Karpatach i na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej. Posiada duże, językowate liście dochodzące do 60 cm długości i 6 cm szerokości. Omawiane liście są one niepodzielone, co jest wyjątkiem wśród paproci; ponadto są one zimotrwałe, mają sercowatą nasadę i zaostrzony koniec, a ich brunatny ogonek pokryty jest łuskami. Wyrastając bezpośrednio z kłącza tworzą pióropusz. Języcznik zwyczajny jest byliną. Rośnie w cienistych, wilgotnych lasach, często na skałach zawierających wapń. Szczególnie preferuje kamieniste, północne lub północno-wschodnie zbocza. Spotykany głównie w reglu dolnym.

Stanowisko w lesie Zahutyńskim
foto: P. Kutiak

Tojad mołdawski to gatunek rośliny z rodziny jaskrowatych. Jest subendemitem karpackim. W Polsce występuje na Wyżynie Małopolskiej, w Kotlinie Sandomierskiej, w Górach Świętokrzyskich i w Karpatach Wschodnich po Beskid Sądecki. Spotykany jest również w Górach Sanocko-Turczańskich (w rezerwacie przyrody Góra Sobień i na górze Krzyż). Bylina ta osiąga do 150 cm wysokości, posiada wzniesioną i silnie rozgałęzioną łodygę, z białymi, łukowatymi włoskami. Kwiaty zebrane są w luźny, groniasty kwiatostan o niebieskich lub jasnofioletowych, wydłużonych hełmach. Kwitnie od czerwca do sierpnia, zapylany przez trzmiele. Rozmnaża się przez nasiona, ale również wegetatywnie. W Bieszczadach rośnie na połoninach i w ziołoroślach. Występuje również w niższych położeniach górskich wzdłuż potoków w olszynce karpackiej. Poza Karpatami spotykany jest w wilgotnych zaroślach i lasach. Jak wszystkie gatunki tojadów jest rośliną bardzo silnie trującą. Trująca jest cała roślina, a szczególnie nasiona i korzenie. Roślina zawiera akonitynę, która w niewielkich dawkach działa pobudzająco, przy większych powoduje paraliż nerwów ruchowych i czuciowych, w rezultacie śmierć. Może się wchłaniać także przez skórę. W Polsce tojad mołdawski objęty jest całkowitą ochroną. Generalnie nie jest zagrożony, zagrożone są jedynie niektóre jego stanowiska na niżu i na pogórzu, znajdujące się w intensywnie użytkowanych lasach. oraz w rezerwacie przyrody Góra Sobień.

Współrzędne geograficzne omawianych form ochrony przyrody:

Zahutyń

Dąb "Piotr": N 49o 31' 18,4'', E 22o 14' 22,34''
"Stanowisko języcznika zwyczajnego i tojadu mołdawskiego w lesie Zahutyńskim": N: 49o 32' 14,81'' E: 22o14'0,85''
"Stanowisko języcznika zwyczajnego w lesie Huteńskim" N: 49o32' 10,37'' E 22o14'13''

Zagórz

dąb "Kazimierz",: N 49o 30' 5,3'', E 22o 15' 39,7''
dąb "Karol N 49o 30' 5,9'', E 22o 15' 44,39''
lipa "Osławianka", N 49o 30' 6,34'', E 22o 15' 44,61''
lipa "Zagórzanka" N 49o 30' 6,34'', E 22o 15' 44,61''
lipa "Józefinka", N 49o 30' 6,34'', E 22o 15' 44,61''

Kalnica:

dąb "Szumny", N 49o 21' 30,44'', E 22o 12' 16,40''
dąb "Aleksander": N 49o 21' 45,72'', E 22o 12' 8,93''
jesion "Ksawery" N 49o 21' 45,63'', E 22o 12' 10,83''
jesion "Ignacy", N 49o 21' 45,25'', E 22o 12' 11,4''

Tarnawa Dolna

dąb "Leopold", N 49o 28' 7,60'', E 22o 15' 9,51''

Tarnawa Górna

dąb "Mikołaj" N 49o 27' 40,48'', E 22o 15' 12,25''

Łukowe

dąb "Staruszek: N 49o 25' 34,26'', E 22o 14' 27,25''
lipa "Łukowianka" : N 49o 25' 23,92'', E 22o 14' 17,99''
progi skalne rzece Tarnawce w Łukowem: N: 49o25' 29,3'' E 22o14'18,93''

tekst oraz zdjęcia: Piotr Kutiak
www.przewodnik-bieszczady.pl

Jesiony "Ksawery" i "Ignacy" w Kalnicy
foto: P. Kutiak

Dąb "Kazimierz" w Zagórzu
foto: P. Kutiak