» Miejscowości | Olszanica

Olszanica

Olszanica - (ok. 380 m n.p.m.) to wieś w dolinie Wańkówki i Starego Potoku, które po połączeniu się u podnóży pasma Żukowa przybierają nazwę Olszanki (Olszanicy). Geograficznie przynależy do Gór Sanocko-Turczańskich.

Miejscowość położona przy dużej obwodnicy bieszczadzkiej w odległości 10 km od Leska w kierunku Ustrzyk Dolnych i przy na linii kolejowej Zagórz - Krościenko - Chyrów (Ukraina) jest siedzibą gminy Olszanica. Posiada dobre połączenia komunikacyjne z okolicznymi miastami i miejscowościami, Urząd Gminy, stację kolejową, parafię rz. kat., ośrodek wczasowy "Połoniny" Ministerstwa Sprawiedliwości w pałacyku, prywatne gabinety lekarskie, aptekę, pocztę, filię Banku Spółdzielczego, sklepy spożywcze, kawiarnie, stacje paliw, warsztaty samochodowe, stację diagnostyczną pojazdów itp.

Ważniejsze epizody z przeszłości:

Osada otwarta kultury łużyckiej zlokalizowana była w środkowej części obecnej wsi, ok. 300 m na NW od dworca kolejowego, na prawym brzegu strumyka, dopływu Olszanki.

Zabytkowy zespół pałacowy w Olszanicy z secesyjno - romantycznym pałacem zbudowanym przez Jordanów w 1905r., otoczony fosą wypełnioną wodą
foto: S. Orłowski

1436 r. - pierwsza historyczna wzmianka o miejscowości założonej w sobieńskich dobrach Kmitów na prawie wołoskim. Nazwa wsi ma pochodzenie topograficzne, wywodzi się od słowa olsza, olszyna i oznaczała teren porośnięty olchami. Fakt ten potwierdzają źródła: 1441 r. Olschanycze, 1443 r. Olschanycza.

1441 r. - własność szlachecka w dobrach Sobień - Lesko. Na podstawie podziału między Małgorzatą żoną Przedpełka Mościca z Wielkiego Koźmina a jej stryjem Mikołajem Kmitą z Wiśnicza kasztelanem przemyskim, Małgorzata odstępuje Mikołajowi i jego synom zamek Sobień z wsiami do zamku należącymi: Olszanica, Bóbrka, Solina i in.

Pałac w Olszanicy
foto: S. Orłowski

1447 r. - istniała tu cerkiew parafialna obrządku wschodniego, w której popem był Sań, a kniaziem wsi Balko.

1580 r. - w podziale majątku po Barbarze z Herburtów Kmitowej dobra sobieńskie z Olszanicą przeszły w ręce Stadnickich.

1589 r. - pojawia się obecna nazwa wsi Olszanica.

1663 r. - rejestr podatkowy wymienia jako właściciela wsi starostę sanockiego Jerzego Wandalina Mniszcha.

1672 r. - podczas ostatniego już najazdu czambułów tatarskich Nuradyn-Soltana na Bieszczady we wsi ocalało tylko 8 domów, ordyńcy ograbili i spalili wieś, a mieszkańców uprowadzili na wschód do niewoli. Miejscowość była nadal własnością starosty sanockiego.

Kapliczka w Olszanicy
foto: S. Orłowski

1815 r. - wzniesiono we wsi cerkiew drewnianą. W czasie odpustów, jakie odbywały się tutaj w XIX wieku w dniu 15 i 27 sierpnia organizowano targi na buty ściągające licznych kupców i mieszkańców okolicy.

1816 r. - wojskowy spis ludności cyrkułu sanockiego obrazu stan miejscowości po zniszczeniach wojen napoleońskich. Wieś liczyła 652 mieszkańców ogółem, było w niej 107 domów, 163 rodziny, 1 duchowny, 5 szlachciców, 81 chłopów zdolnych do służby wojskowej, 1 chałupnik, 4 mniej użytecznych i 67 nieużytecznych mężczyzn do służby wojskowej, 1 czasowo zwolniony od służby, 1 szeregowiec, 1 wdowiec, 142 chłopców do 14 lat, 22 chłopców w wieku od 15 do 17 lat, 326 kobiet i dziewcząt, 120 mężczyzn żonatych, 200 nieżonatych i wdowców. 3 osoby podczas spisu były nieobecne, 4 wyjechały poza teren cyrkułu. Spisano ponadto 18 koni (7 klaczy, 11 wałachów), 86 wołów, 153 krowy. We wsi w ogóle nie było owiec.

Olszanica, stacja kolejowa
foto: M. Piela

1918 r. - 12 XII 1918 r. przez wieś przeszły polskie oddziały pod dowództwem płk. Minkiewicza (2000 piechoty, 10 dział i pociąg pancerny "Kozak" rozwijając natarcie na Ustrzyki Dolne i śpiesząc na odsiecz Lwowa.

1921 r. - wieś liczyła 202 domy i 1120 mieszkańców (688 greko-katolików, 380 łacinników i 51 Żydów wyznania mojżeszowego).

1939 r. - 10 września po południu do wsi wkroczyła niemiecka kolumna zmotoryzowana po złamaniu krótkiego oporu żołnierzy polskich batalionu obrony narodowej "Sanok" pod Uhercami. 3 Brygada Górska dowodzona przez podpułkownika Zachodnego należąca do grupy operacyjnej generała Kazimierza Łukowskiego wycofała się na wschód.
- 29 września wieś zajęli Rosjanie dochodząc w myśl porozumienia Ribbentrop - Mołotow do linii Sanu.

1941 r. - 22 czerwca po ataku Niemiec na ZSRR do wsi ponownie wkroczyli Niemcy. Stworzyli oni własną administrację i policję opierając się głównie na ludności Ukraińskiej. Niebawem sanoccy gestapowcy dokonali likwidacji mieszkających w okolicach Żydów dokonując masowej ich egzekucji w dolinie potoku Serednica.

1944 r. - 14 września z rejonu Manasterca i Gór Słonnych została wprowadzona do walki 237 dywizja 11 korpusu piechoty 4 frontu ukraińskiego. Nacierając na Uherce złamała ona opór Niemców na rubieży Bezmiechowa Dolna - Bezmiechowa Górna, posunęła się o 6 km i do końca dnia zdobyła Jankowce i Olszanicę.

1945 r. - podczas spisu powszechnego ludności przeprowadzonego w dniu 10 stycznia przez sołtysa Antoniego Szpaka we wsi mieszkało 652 osób dorosłych i 503 dzieci.
- we wsi powstał posterunek milicji, który kilkakrotnie był obiektem ataków UPA. Jeden z nich odparto w nocy z 15/16 kwietnia.
- 13 maja Bojówka Służby Bezpieczeństwa OUN zamordowała Ukraińca Iwana Procia pod zarzutem współpracy z władzami polskimi. W tym samym miesiącu UPA uprowadziła 2 Polaków (Błachuta i pasierba Kociewicza - o nieznanym nazwisku), którzy zginęli bez wieści.
- Według kolejnego spisu ludności z 13 VI 1945 r. we wsi wykazano 495 osób dorosłych pow. 18 lat (148 Polaków i 347 Ukraińców) oraz 743 dzieci (230 Polacy, 513 Ukraińcy). Stosowano kryterium wyznaniowe.
- Do końca 1945 r. na mocy o repatriacji ludności ukraińskiej wysiedlono na wschód do USRR 243 osoby. We wsi pozostały 22 rodziny mieszane liczące 64 osoby.

1946 r. - w nocy z 6/7 maja UPA zaatakowała staję kolejową i placówkę WOP. Napastników przepędził dopiero przybyły z odsieczą z Zagórza pociąg pancerny. Epizod ten szczegółowo opisał w swoich wspomnieniach pan Tadeusz Kuraś, pełniący w owym dniu służbę dyżurnego ruchu na stacji kolejowej w Olszanicy. Według jego relacji - sotnie Hrynia, Stacha i Bira jak się później okazało - przeprowadziły zmasowane uderzenie na odcinek kolejowy z Ustjanowej do Załuża.
[...] "Kiedy zapadał zmierzch budynek stacji w Olszanicy, w którym znajdowali się kolejarze i załoga Staży Ochrony Kolei został nagle ostrzelany silnym ogniem z broni maszynowej. Z okien poleciały szyby, a wszyscy padli na podłogę. W pierwszy odruchu dyżurny złapał za słuchawkę telefonu i krzyczał: zaatakowali nas dużymi siłami banderowcy. Przyślijcie natychmiast na pomoc pociąg pancerny. Po tych słowach łączność została przerwana i nie był pewien, czy wiadomość została odebrana w Zagórzu. Nie było czasu o tym myśleć ponieważ kanonada stawała się coraz silniejsza. Banderowcy otoczyli budynek i starali się podejść na odległość rzutu granatem. Gdyby im się to udało obrona stacji byłaby zakończona. Zdając sobie sprawę z zagrożenia kolejarze i Sokiści bronili się zaciekle. Dochodziły też do nas odgłosy walki od strony pałacu, gdzie została zaatakowana załoga Strażnicy WOP. Nie można było liczyć na ich pomoc. Płynęły minuty, a zdecydowana przewaga liczebna i ogniowa napastników wróżyła rychły koniec. Powoli zaczęła wyczerpywać się amunicja. Sytuacja stawała się krytyczna. Tak zmasowanego dłuższego oblężenia obie zaatakowane załogi na stacji i w pałacu nie były w stanie dłużej wytrzymać. I właśnie wtedy wjechał na stację pociąg pancerny. Okazało się, iż w Zagórzu odebrano początek meldunku i natychmiast wysłano pomoc. Banderowcy natychmiast zaatakowali pociąg wrzucając granaty pod wagony i wzywając załogę do poddania się. W tej sytuacji maszynista cofnął pojazd, aby uzyskać szerokie pole ostrzału dla broni pokładowej i dopiero po położeniu gęstej zapory ogniowej, przeoraniu całego torowiska oraz okolicy ogniem 4 działek i broni maszynowej ponownie wjechał między zabudowania stacyjne. Atak ten był tak skuteczny, że banderowcy w popłochu opuścili teren stacji, uciekli spod pałacu i ze wsi. Odsiecz ta nadeszła w sama porę."[...]

1987 r. - wieś była siedzibą gminy Olszanica i liczyła 1284 mieszkańców, 177 gospodarstw rolnych zajmujących powierzchnię 496 ha, w tym 453 ha użytków rolnych, 1072 ha lasów (w tym 54 ha lasów prywatnych).

Warto zobaczyć:

1. Zabytkowy zespół pałacowy w Olszanicy z secesyjno - romantycznym pałacem zbudowanym przez Jordanów w 1905 r., otoczony malowniczą fosą wypełnioną wodą. Pałac powstał na miejscu starego dworu obronnego z XVI wieku. Wokół niego zachowały się jeszcze fragmenty otoczonych fosą, ziemnych fortyfikacji bastionowych z II poł. XVI w.

2. Oficynę, kuźnię i most z końca XIX i pocz. XX wieku obok pałacu. Całość otacza dworski park krajobrazowy o pow. 7 ha. Dziś mieści się tutaj ośrodek wypoczynkowy Ministerstwa Sprawiedliwości.

3. Zabytkową greckokatolicką cerkiew murowaną z 1923 r. p.w. Zaśnięcia Matki Bożej. Po jej opuszczeniu w 1947 r. stała opuszczona, a następnie przejęta przez rzymsko-kat. parafię w Uhercach. W 1967 r. erygowano tu osobną parafię łacińską p.w. Matki Bożej Nieustającej Pomocy. Z dawnego wyposażenia cerkwi zachowało się tabernakulum (ok.1923 r. roboty huculskiej), 6 ikon z XVIII - XIX wieku, feretron z XIX wieku oraz starodruki ruskie z XVII - XVIII wieku. We wnętrzu kościoła 3 ołtarze z poł. XIX wieku pochodzące z cerkwi w Serednicy: w głównym ikona Matki Bożej z Dzieciątkiem, w bocznych ikony św. Paraskewii i św. Mikołaja.

4. Dzwonnica murowana, parawanowa, zbudowana pocz. XX w. posiada dzwony z 1630 r. i z 1922 r.

Kapliczka w Olszanicy
foto: S. Orłowski

5. Kapliczka przydrożna z XIX wieku po prawej stronie szosy obok stacji kolejowej kryta gontowym daszkiem.

6. Kapliczka przydrożna z 1872 r. wykonana według miejscowej tradycji przez Włochów zatrudnionych przy budowie linii kolejowej z okazji ukończenia trudnego i niebezpiecznego odcinka torów.

Osobliwości przyrody:

Park pałacowy jest najlepiej zachowanym dworskim parkiem krajobrazowym w okolicy. Otacza on zespół pałacowy i zajmuje pow. 7 ha. W zbiorowiskach roślinnych dominują fragmenty dąbrowy, zwłaszcza nad brzegiem potoku, stawów górnych, na wałach i groblach. Najokazalszy dąb szypułkowy (610 cm) rośnie na wałach otaczających stawy górne. Pierwotnie stanowiły one założenia obronne. W kompozycjach roślinnych przeważają zbiorowiska o charakterze naturalnym. Zachowały się one tylko na odcinku osi głównej pomiędzy pałacem a cerkwią. W tej części ogrodów przeważają gatunki drzew szpilkowych z pierwszej połowy XX wieku oraz kwatery drzew owocowych. W drzewostanie zachowały się: dąb szypułkowy, jesion wyniosły, klon zwyczajny, klon jawo, klon jesieniolistny, modrzew europejski, lipa drobnolistna i szerokolistna, lipa krymska i srebrzysta, olcha czarna, czeremcha pospolita, topola berlińska, topola balsamiczna, topola osika i biała, brzoza brodawkowata, wiąz górski, buk pospolity, świerk pospolity, żywotnik zachodni, sosna wejmutka i pospolita, daglezja zielona, głóg jednoszyjkowy i dąb czerwony. Drzewa pomniki: 32 dęby szypułkowe (610, 540, 500, 450, 3x310, 25 x 300-400 cm), 11 jesionów wyniosłych (370, 310, 9 x 300 cm), 12 lip drobnolistnych i szerokolistnych (380, 375, 360, 9 x 300 cm).

Miejsca martyrologii:

Na wschodnim krańcu wsi, za mostem na potoku Serednica, pomnik Żydów z okolicznych miejscowości pomordowanych przez hitlerowców.

Stanisław Orłowski - Stowarzyszenie Przewodników Turystycznych "Karpaty"

Pałac w Olszanicy zimą
foto: P. Szechyński