» Cmentarze żydowskie | Ustrzyki Dolne

Cmentarz żydowski (kirkut) w Ustrzykach Dolnych

Społeczność żydowska w Ustrzykach Dolnych miała istotny wpływ na rozwój miasta a jej korzenie sięgają XVII wieku, którego końcem żyło w Ustrzykach ok. 150 Żydów. Ustrzyki Dolne otrzymały prawa miejskie w roku 1727 (postanowieniem Augusta II Sasa) a sama miejscowość datowana jest na rok 1509, kiedy to miała miejsce lokacja wsi Ustrzyki.

Kirkut, Ustrzyki Dolne
foto: P. Szechyński

Najbardziej intensywny rozwój Ustrzyk Dolnych miał miejsce po roku 1872 a więc po oddaniu do eksploatacji przebiegającej przez Ustrzyki linii kolejowej Koszyce - Przemyśl. Rozwój miasta spowodował napływ ludności - zwłaszcza Żydów. Nie jest znana dokładna data powstania pierwszej żydowskiej gminy religijnej (kahału) - wiadomo że było to w II połowie XVIIIw. Pierwsze wzmianki o ludności żydowskiej są dość skąpe, osadnicy zajmowali się głównie handlem przyczyniając się do rozwoju miasteczka. W roku 1870 było ich tu już 926 i liczba ta w kolejnych latach rosła. Wówczas była już w Ustrzykach synagoga, cmentarz oraz szkoła.

W latach 80.XX wieku mieszkało tu już 1146 Żydów na 1824 mieszkańców ogółem, zatem izraelcici stanowili większość, potem liczby te proporcjonalnie rosły - przed wybuchem I wojny światowej Ustrzyki Dolne zamieszkiwało 2600 Żydów. Na przełomie XIXi XXw. burmistrzem Ustrzyk był Moses Frankel. Po wojnie liczba ta nieco zmalała, jednak Żydzi nadal stanowili większość dominując w gospodarce miasta - przede wszystkim w przemyśle naftowym, handlu i rzemiośle (Stowarzyszenie Rękodzielników Żydowskich - Jad Charuzim). Funkcjonowała kasa pożyczkowa, ułatwiająca prowadzenie działalności.

Kirkut, Ustrzyki Dolne, jedna z macew. Widoczny w jej górnej części symbol świecznika, wskazuje, iż pochowano tu kobietę. Ilość ramion świecznika może (nie musi) oznaczać liczbę urodzonych przez nią dzieci. Menora na nagrobkach kobiecych była umieszczana przed II wojną. Gdy powstało państwo Izrael (1948) menora stała sie jego Godłem Narodowym i przestała symbolizować nagrobek kobiety
foto: P. Szechyński

Okres międzywojenny to dlaszy rozwój. Funkcjonowała tu rytualna rzeźnia, rytualna łaźnia (mykwa), domy modlitwy. W latach 30.XX udział Żydów w handlu zaczął się zmniejszać a przybywało kupców polskich i ukraińskich.

Wybuch II wojny światowej i wkroczenie Niemiec hitlerowskich były końcem społeczności żydowskiej w Ustrzykach Dolnych. Hitlerowcy początkowo zajęli miasto na bardzo krótko, gdyż jeszcze we wrześniu 1939 Ustrzyki zostały włączone do ZSRR i wkroczyła tu Armia Czerwona. Część ustrzyckich Żydów, którzy schronili się tu z niemieckiej strefy okupacyjnej witała wojska ZSRR z radością. Odbył się wiec, na którym sanocki Żyd nazwiskiem Bergenbaum podarł i podeptał polską flagę. Zaliczał się on do dobrze sytuowanych Żydów - wkrótce takich jak on, najbogatszych, Sowieci wywieźli w głąb Rosji. W roku 1941 Ustrzyki zajęli Niemcy, odpowiedzialni za masową eksterminację Żydów. Ustrzyckich Żydów rozstrzelano w dwóch dużych egzekucjach roku 1942 a pozostałych wywieziono do obozów zagłady w Bełżcu i Sobiborze, część (chorych) zastrzelono w domach. Ok. 350 osób z pierwszej egzekucji pochowano w zbiorowej mogile za torami. Ostatniej egezkucji w Ustrzykach dokonano w styczniu 1943, kiedy to rozstrzelano 24 żydowskich uciekinierów z transportu do obozu w Bełżcu. Ustrzyki Dolne wróciły do Polski w roku 1951.

Kirkut, Ustrzyki Dolne, macewy w górnej części cmentarza
foto: P. Szechyński

Po społeczności żydowskiej zachowała się po wojnie synagoga oraz cmentarz. Pochodząca z I połowy XIXw. synagoga została częściowo zdewastowana przez Niemców, potem służyła jako magazyn zbożowy. Przebudowana w latach 1968-1971 zatraciła swój pierwotny wygląd (zachowały się dwa półkoliste i jedno okrągłe okno), obecnie mieści się w niej Miejska Biblioteka Publiczna.

Cmentarz żydowski (kirkut - potoczne określenie nie używane przez Żydów) znajduje się u podnóża Gromadzynia, za torami kolejowymi i rzeką Strwiąż. W roku 2006/2007 w ramach projektu "Przywróćmy pamięć" opiekę nad cmentarzem przejęły Gimnazjum nr 1 (prace prowadzili uczniowie kl. IID i III z inicjatywy E. Guli - nauczycielki) oraz Stowarzyszenie "Bieszczady". Wykonano wówczas znakowaną ścieżkę prowadzącą z rynku na kirkut oraz prace porządkowe polegające na wycięciu części krzaków, wyniesieniu gałęzi, itp.

Kirkut w Ustrzykach Dolnych, macewa w środkowej części cmentarza
foto: P. Szechyński

Dziś ścieżka jest częściowo trudna do zauważenia, podobnie jak tablica informacyjna w 3 językach, która wówczas stanęła przy cmentarzu. Zmotoryzowani mogą podjechać na ul. Kolejową pod stadion i stamtąd przez teren stadionu dojść do cmentarza (ścieżka za płotem stadionu, dziura w płocie). Jeszcze prościej jest udac się tam torami. Należy przejść widoczny wiadukt kolejowy i iść w kierunku semafora. Za semaforem należy skręcić w lewo, stromą skarpą wchodząc na teren kirkutu (opcja raczej na porę suchą).

Cmentarz żydowski w Ustrzykach Dolnych datowany jest na XVIIIw., byli na nim grzebani również izraelici z Krościenka, Ustianowej i innych pobliskich miejcowości. Nagrobki znajdujące się obecnie na kirkucie datowane są na XIX i XXw. Część z nich powróciła tu po tym jak hitlerowcy wybrukowali nimi część ulic - zostały odnalezione podczas prac drogowych w latach 1993-1995, znajdują się w dolnej części cmentarza.

Kirkut w Ustrzykach Dolnych
foto: P. Szechyński

Kirkut zajmuje ok. hektara powierzchni, jest nieogrodzony i znajduje się na nim ok. 300 macew. Ostateczna liczba nie jest znana - podczas inwentaryzacji w roku 2006 doliczono się ich i opisano 237 + 50 nieopisanych, udało się to zrobić dzięki programowi Fundacji Batorego "Dla tolerancji - To, co wspólne / To, co różne". Według niego, opracowano wówczas projekt "Nasza Ziemia Obiecana". Wcześniej kirkut był porządkowany również przez TONZ. Prawdopodobnie macew będzie tu znacznie więcej.

Dolna część cmentarza pozbawiona jest obecnie w większości zadrzewienia, natomiast w górnej teren jest silnie zakrzaczony, macewy są częściowo zarośnięte i przysłonięte gałęziami oraz ziemią. Część macew została prawdopodobnie zrzucona w kierunku potoku oddzielającego kirkut od sąsiedniego pola, znajduja się na skarpie parowu. Część nagrobków jest przewrócona, połamana lub są tylko ich fragmenty. W okresie wegetacji roślin mocno zarośnięty jest cały teren cmentarza, obecnie (2010) nie są prowadzone żadne prace porządkowe.

Na trasie Szlaku Chasydzkiego, poza Ustrzykami Dolnymi znajduja się jeszcze kirkuty w Lesku i Baligrodzie.

opracowanie: P. Szechyński

Zdjęcia kirkutu, stan na 08/2010: Kirkut w Ustrzykach Dolnych - zdjęcia

Literatura:

1. Potocki Andrzej, "Żydzi w podkarpackiem", wyd. Libra 2004.
2. Mańko Sławomir, "Ustrzyki Dolne - szlak chasydzki", Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego, www.fodz.pl

W roku 2013 (i wcześniej) Stowarzyszenie Dziedzictwo Mniejszości Karpackich, dzięki zaangażowaniu Arkadiusza Komskiego oraz Stevena Glazera, współpracowało z grupą studentów z Dartmouth College (jedna z ósemki najbardziej prestiżowych amerykańskich uczelni wyższych) pod opieką rabina Edwarda Boraza. Owocem działań, w okresie 13 - 18 czerwca 2013, było uporządkowanie zarośnietej i zakrzaczonej starej części cmentarza żydowskiego w Ustrzykach Dolnych, położonego na urokliwym zboczu, niemalże w centrum miasta z widokiem na rynek i dawną synagogę (obecnie bibliotekę miejską). Jednym z ważnych elementów pracy było zamontowanie bramy wejściowej na cmentarz - symbolicznego pomnika pamięci (którą zaprojektował i wyspawał Piotr Bryła).

Kirkut w Ustrzykach niewątpliwe ma wiele szczęścia w porównaniu do innych cmentarzy żydowskich w Polsce. W 1989 r. podczas prac ziemnych przy rozbudowie drukarni w Ustrzykach Dolnych natrafiono na macewy z pobliskiego kirkutu. Podczas II wojny światowej w budynku drukarni miało siedzibę Gestapo. Dzięki zabiegom członków TOnZ stelle zostały przewiezione i ustawione na cmentarzu. Akcje takie powtarzane były jeszcze dwukrotnie, gdyż nagrobki odkrywano jeszcze w innych miejscach miasta. Niestety, z 88 arowego cmentarza, większość macew zniknęła. W tej chwili znajdziemy kilkadziesiąt tablic, zaś rozmiary nekropolii oraz liczebność przedwojennej społeczności żydowskiej Ustrzyk wskazują na setki nagrobków.

Po zakończeniu prac odbyło się nabożeństwo żałobne z odmówioną modlitwą kadisz, odśpiewaniem psalmów w trzech językach: hebrajskim, angielskim, polskim. W skromnej, ale mocnej w wyrazie, pierwszej od czasu Holokaustu uroczystości, oprócz studentów udział wzięli przedstawiciele społeczności lokalnej Ustrzyk Dolnych - młodzież Gimnazjum pod opieką nauczycielki p. Edyty Guli, Barbara Wójcik - pracownica Biblioteki Miejskiej oraz Andrzej Szczerbicki, redaktor naczelny rocznika Bieszczad, członek Bieszczadzkiego Oddziału Towarzystwa Opieki nad Zabytkami. Podczas nabożeństwa Andrzej Szczerbicki wspominał o trudach przetransportowania ciężkich kilkusetkilogramowych tablic na cmentarz położony na górze, nie mający dodatkowo dostępu do drogi, w wyniku komasacji gruntów, przeprowadzonej za czasów PRL.

tekst: Ewa Bryła

Zobacz także:

Ustrzyki Dolne noclegi