Ukraińska Powstańcza Armia | Zbrodnie popełnione przez UPA

VI. Zbrodnie popełnione przez Ukraińska Powstańczą Armię w latach 1944-1947

W tej części opracowania o UPA, przedstawię kilka zbrodni masowych dokonanych przez UPA na terenie Bieszczadów lub na ich pograniczu. Pomijam zbrodnie dokonane na pojedynczych osobach, a także te, które wiążą się z walkami pomiędzy Wojskiem Polskim, MO, UB, czy też innymi formacjami wojskowymi jak WOP i KBW.

Pomnik pamięci 42 Polaków zamordowanych w Baligrodzie przez bandy* UPA 6 sierpnia 1944 roku. Tablica zawiera nazwiska wszystkich mieszkańców, którzy zginęli tego dnia
* - pisownia oryginalna
foto: P. Szechyński

Zbrodnia w Seredniem

Pierwsza ze zbrodni została dokonana jeszcze podczas trwania II wojny światowej w małej, ale jakże ciekawej miejscowosci Serednie Małe, położonej niedaleko Polany, na zboczach pasma Otrytu. W marcową noc z 29 na 30, rozegrała się tragedia mieszkańców Małego Seredniego. Miejscowość była zamieszkana przez tzw. szlachtę zagrodową. Bojówki SKW OUN zjawiają się w wiosce z zamiarem wymordowania mieszkających tam Polaków.

W tą straszną dla rodzin polskich noc, wymordowano następujące rodziny:
Michalskich, Jastrzębskich i Cichońskich. Zabito także Emila Kwiatkowskiego. Z rąk UPA zgineli jeszcze Józef Skowroński, Aniela Radwańska z synem, Mieczysław i Stefania Wiśniewscy.

W sumie zamordowanych przez UPA mieszkańców Seredniego było 16. Zbiorowa mogiła mieszkanców znajduje się na cmentarzu w pobliskiej Polanie.

Zbrodnie w Baligrodzie

10 lipca 1944 roku (data nie jest do końca pewna, natomiast fakt mordu tak) UPA zamordowała w lesie pod Baligrodem mieszkańców Średniej Wsi.

Zostali aresztowani przez UPA i doprowadzeni do lasu pod Baligrodem, gdzie już były zwłoki 10 mężczyzn. Wśród aresztowanych byli: ojciec i dwóch braci Gryzieckich, dwóch braci Gefertów, M. Kucharek, J. Podgórski, T. Sobik, A. Bober, M. Materna, Gorlicki i Michnowicz. Zostali oni zamordowani, udało się uciec tylko Gryzieckiemu.

6 sierpnia w Baligrodzie doszło do zamordowania 42 mieszkańców Baligrodu.

Cmentarz w Baligrodzie. Symboliczna mogiła 42 Polaków zamordowanych 6 sierpnia 1944 roku
foto: P. Szechyński

6 sierpnia jako miasteczko "niczyje", Baligród odwiedzili uzbrojeni ludzie. Mieszkańcy obserwowali przybyszów z zaciekawieniem. To sotnia "Burłaki" weszła do Baligrodu. Upowcy sprawnie rozbiegli się pomiędzy domami w poszukiwaniu Polakow. Tych, którym nie udało się uciec czy też schować zgromadzono na rynku. Następnie wyprowadzono ich poza zabudowania i wymordowano. Zginęły 42 osoby. W centrum Baligrodu znajduje się obecnie pomnik upamiętniający to wydarzenie.

W wyniku dotychczasowego śledztwa prowadzonego przez IPN, ustalono, iż:

Atak oddziałów UPA nastapił w dniu 6 sierpnia 1944r, a jego celem była na polska ludność wsi Baligród; pow. Sanok zgromadzona na Mszy Św. w miejscowym kościele. W wyniku akcji o charakterze pacyfikacyjnym zamordowano 41 osób narodowości polskiej, w tym 10-ciu mężczyzn, którzy opuścili pomieszczenie kościoła. Wspomnianym nakazano położenie się twarzą do ziemi, po czym w tej pozycji zostali rozstrzelani. Pozostałe osoby zostały rozstrzelane w pobliżu własnych domów, gdzie zostały schwytane przez napastników.

Dotychczasowe ustalenia wskazują na to, iż opisaną zbrodnię sprowokowali miejscowi księża greckokatoliccy, którzy nawoływali do zabijania Polaków, Żydów i bolszewików. Wśród napastników rozpoznano członków policji ukraińskiej z Baligrodu oraz Ukraińców - mieszkańców sąsiednich w stosunku do Baligrodu wiosek. Zbrodnia w Baligrodzie była zaskoczeniem dla Polaków, gdyż przed napadem na plebani u księdza rzymskokatolickiego w Baligrodzie odbyło się spotkanie z delegacją ukraińską ze wsi Stężnica, której przewodził tamtejszy ksiądz greckokatolicki. W jego trakcie spisano protokół, z którego treści wynikało, iż ludność polska na tym terenie może się czuć bezpiecznie. Przedstawione wyżej okoliczności wskazują na to, iż strona ukraińska nie dotrzymała przyjętego zobowiązania.

Nazwiska zamordowanych 6.08.1944 przez UPA w Baligrodzie:

Berda Wojciech (ur. 1892), Binik Franciszek (1890), Buczkowski Feliks (1883), Chorzępa Michał (1894), Czelaga Albert (1900), Dracz Stanisław (1881), Głogowski Tomasz (1898), Hańczuk Tomasz (1909), Jankowski Kazimierz (1925), Kaczor Jan (1875), Kapyrka Michał (1874), Kilarecki Stanisław (1923), Kopacz Antoni (1906), Kopczyński Piotr (1895), Kopczyński Władysław (1923), Kornaga Tadeusz (1927), Kinal Stanisław (1911), Kowalczyk Jan (1910), Kwiatkowski Wilhelm (1901), Kordas Adam (1903), Lubiński Jan (1881), Olszanicki Jan (1911), Olszanicki Władysław (1909), Ochman Michał (1920), Prek Zygmunt (1915), Pilszak Adam (1903), Różycki Michał (1864), Różycki Tomasz (1912), Różycki Filip Jan (1876), dr Schlarp Stefan (1892), Socha Edward (1910), Słotwiński Stanisław (1922), Słotwiński Władysław (1926), Szpot Jan (1894), Szpot Józef (1869), Szpot Jan (1901), Szybowski Józef (1902), Szybowski Michał (1873), Tarzyński Józef (1875), Wojczyński Wacław (1880), Wolański Roman (1901), Chorzępa Bronisław (1923).

Brenzberg, krzyż i obelisk, 2014
foto: P. Szechyński

Mord w Mucznem - 15 sierpnia 1944

15 sierpnia 1944 roku w Mucznem zostało wymordowanych 74 Polaków. Byli to uciekinierzy przed falą represji i przed frontem. Bestialskiego mordu ukraińscy zwyrodnialcy dokonali przy pomocy kos, siekier i wideł - była to tzw. cicha egzekucja, bez jednego wystrzału a dokonano jej w leśniczówce zwanej Brenzberg. We wrześniu 2010 na Jeleniowatym, w miejscu tragedii (leśniczówka obecnie nie istnieje), ustawiono pomnik oraz drewniany krzyż. W roku 2014 oddana została ścieżka przyrodniczo-historyczna Leśniczówka Brenzberg

Ze wspomnień Alozjego Wiluszyńskiego mieszkańca Tarnawy Wyżnej: "Przyszedł dzień 15.08.1944 r. We dworze w Tarnawie Wyżnej kwaterował sztab UPA, a we wsi pancerna jednostka niemiecka. Kowpak (dowódca oddziału partyzantki radzieckiej) w tym dniu odszedł z całym oddziałem na południe. W Mucznem, w budynku, który nazywaliśmy "nadleśnictwo" zatrzymało się 74 osoby narodowości polskiej, które uchodziły przed zalewem represji i linią frontu. UPA czując się bezkarnie otoczyła budynek i wszyscy zostali zabici. Było tam dużo kobiet i dzieci. Pastwiono się nad oficerami. Wszyscy chyba mieli odrąbane głowy. Na koniec upowcy zapowiedzieli, że przez tydzień zwłoki mają leżeć nie pochowane - dla ostrzeżenia innych Lachów."

W postępowaniach dotyczących ataków UPA na Rudkę i Baligród jedynymi źródłami dowodowymi pozostają zeznania świadków, gdyż w tamtym okresie czasu na tamtym terenie nie działały żadne ośrodki władzy. Okupujący je Niemcy nie podejmowali żadnych czynności w związku z opisanymi napadami.

opracowanie: Z. Jantoń, P. Szechyński

Literatura:

1. Motyka G., "Tak było w Bieszczadach".
2. Bata A., "Bieszczady. Szlakiem Walk z bandami UPA".
3. Instytut Pamięci Narodowej - "Zbrodnie nacjonalistów ukraińskich na ludności polskiej w latach 1939 - 1948 w świetle śledztw prowadzonych przez prokuratorów Instytutu Pamięci Narodowej".
4. Informacje własne.