Ukraińska Powstańcza Armia | UPA - zbrodniarze czy bohaterowie?

IX. Zbrodniarze czy też bohaterowie - czyli próba oceny zdarzeń w Bieszczadach w latach 1918-1948

Konflikt polsko-ukraiński pojawił się w Bieszczadach na początku XX wieku. Już wtedy nacjonaliści ukraińscy chcieli stworzyć swoje własne państwo. Tereny Bieszczadów były słabo rozwinięte i zacofane gospodarczo. Grupy etniczne Bojków i Łemków, które zamieszkiwały ten teren zajmowały się przede wszystkim rolnictwem i pasterstwem. Habsburgom nie zależało na uświadomieniu swoich obywateli zamieszkujących Galicję. Ludność Bieszczadów była większości wyznania greckokatolickiego i prawosławnego. Łemkowie i Bojkowie zamieszkiwali wsie, natomiast Polacy i Żydzi w większości zamieszkiwali miasta i miasteczka Galicji. Oni też zasiadali w lokalnej administracji.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 roku organizacje ukraińskie próbowały stworzyć wolną Ukrainę co się nie udało. Rząd Polski nie zajmował się problemem mniejszości ukraińskiej. Następną próbę Ukraińcy podjęli w czasie II wojny światowej kolaborując z Niemcami. Myśleli, że w ten sposób będą mieli możliwość stworzenia swojego państwa. Trzeba sobie odpowiedzieć na podstawowe pytanie: czy UPA, która działała w Bieszczadach to zbrodniarze czy też bohaterowie? Problem ten powinien być omówiony szerzej, włączając w to całość ziem Polski wschodniej i południowo-wschodniej, jednak ja skupię się tylko na przedstawieniu tego problemu w Bieszczadach. UPA dokonała na terenie Bieszczadów okrutnych morderstw na ludności cywilnej. Nie będę się odnosił do walk pomiędzy UPA a wojskiem, czy też milicją. Okazuje się że mordowano nie tylko Polaków, ale także Ukraińców, którzy nie popierali UPA. Zbrodnie dokonane przez UPA czy przez wojsko polskie trzeba dokładnie wyjaśnić, udokumentować i rozliczyć ludzi, którzy byli za to odpowiedzialni. Przyznanie się do popełnionych zbrodni ułatwi napewno stosunki pomiędzy Ukrainą a Polska. Na razie większość historyków zakłamuje historię próbując zatrzeć prawdę, lub ją wypaczyć. Musimy to zrobić teraz, gdyż zbyt długo milczano. Uważano najprawdopodobniej, że jak umrą świadkowie tamtych wydarzeń to sprawa ta rozwiąże się sama.

Społeczeństwo Polski wie na ten temat bardzo mało i na razie oprócz nielicznych publikacji nie robi się nic, aby wyjaśnić zbrodnie dokonane na Polakach, Łemkach czy Bojkach. Powinno się dokonać rozliczenia zbrodni, musimy mówić o konfliktach jakie miały miejsce. I tu ogromna rola historyków którzy powinni rzetelnie i jasno przedstawić prawdę obu społeczeństwom. Powiedzieć prawdę o ludziach którzy mordowali, że są zbrodniarzami i że nic ich nie usprawiedliwia. Jeżeli zamkniemy ten rozdział naszej wspólnej historii mówiąc prawdę i jednocześnie dokumentując ją, to na pewno lepiej zrozumiemy sprawy które rozegrały się w tamtym okresie.

Z. Jantoń

OUN i jej zbrojne ramię - UPA, była organizacją faszystowską. Od tego należy wyjść podczas dokonywania ocen tej formacji, niezależnie od jej zamiarów. Faszyzm włoski, jak i ten kontynuowany przez Adolfa Hitlera nie sprawdził się w praktyce i prowadził do masowej eksterminacji jego wrogów. Zamiary OUN były oczywiste, ponieważ organizacja ta nie walczyła o niepodległość Ukrainy, tylko o przejęcie władzy w tym kraju i wprowadzenie reżimu faszystowskiego. Dowodem tego są liczne mordy na własnym narodzie: mordowano przeciwników politycznych, aktywistów, niepokornych historyków. Zamordowano dziesiątki tysięcy ukraińskich cywili - również w działaniach czysto terrostystyczno-rabunkowych. OUN jako organizacja faszystowska powinna zostać potępiona z urzędu, co nie nastąpiło.

Propagowanie czy gloryfikacja faszyzmu są w Polsce prawnie zabronione. Karane bywa nawet wykonywanie pewnych gestów, przypominających o faszystach. Tymczasem OUN została z tego wyłączona. Dowództwo UPA, dowódcy kureni czy sotenni nie byli na ogół przypadkowymi ludźmi oderwanymi od pługa. Byli to ludzie szkoleni przez SS, członkowie SS i sprzymierzeńcy Hitlera (dopóki uważali, że są mu potrzebni). Próby stawiania pomników UPA, czy inne upamiętnienia jej członków można uznać za gloryfikację faszyzmu. Polska bardzo nieroztropnie potępiła akcję "Wisła" (Sejm, 2002), licząc że strona ukraińska również wykaże się podobnym gestem w ocenie działań OUN na Wołyniu i obecnych terenach Polski. Nic takiego nie nastąpiło. Na Ukrainie nadal działają ruchy nacjonalistyczne, które opierają się na spuściźnie Bandery, uważając go za bohatera. Nie są to ruchy marginalne, ich członkowie zajmują wysokie stanowiska państwowe i samorządowe. W Polsce nie powstają filmy o Wołyniu (ukazał się dopiero w roku 2016 jeden film pt. "Wołyń") i działaniach UPA na obecnych ziemiach wschodnich, nie powstają dokumenty czy programy publicystyczne emitowane szerszej publiczności. Media z ogromnym zanagażowaniem mówią o Powstaniu Warszawskim czy o Katyniu, hucznie obchodzone są rocznice tych wydarzeń. Zbrodni Wołyńskiej i działań UPA np. w Bieszczadach w mediach w ostatnich latach było niewiele. Najwyższe władze państwowe na ogół milczą, obojętne z której strony sceny politycznej akurat się wywodzą a nawet "na złość Rosji" wspierają ukraińskich nacjonalistów. Dopiero w 80 rocznicę rzezi wołyńskiej, 11.07.2023 Sejm RP przyjął jednogłośnie uchwałę, która zawiera m.in. zapisy, z których wynika iż było to ludobójstwo a jego celem było doprowadzenie do wyniszczenia Polaków na Kresach południowo-wschodnich, części Polesia i Lubelszczyzny oraz Podkarpacia. Natomiast ze strony ukraińskiej nadal brak wyraźnych sygnałów do rzetelnego rozliczenia tego okresu. W ten sposób temat ten nie zostanie wyjaśniony, nie ma na to absolutnie żadnych szans w najbliższych latach. Polityka Ukrainy względem OUN-UPA staje się agresywniejsza i bardziej pewna siebie. Poparcie dla tego typu ruchów rośnie. Pewne grupy na Ukrainie domagają się nawet, aby za ludobójstwo uznać działania Polski. Fakty natomiast mówią, że ogółem zginęło ok. 130 tys. Polaków i kilka tysięcy Ukraińców. Nie było walk polsko-ukraińskich (oprócz samoobrony), chyba że Ukraina walkami nazywa zarzynanie bezbronnych mężczyzn, kobiet i dzieci w kościołach, stodołach czy domach oraz skazaną z góry na porażkę obronę przed zwyrodnialcami.

P. Szechyński