» Warto zobaczyć | Ekomuzeum "Hołe"

Historia oraz dziedzictwo kulturowe Dźwiniacza Dolnego i innych miejscowości na Szlaku Ekomuzeum "Hołe"

Wstęp

Zachowanie oraz udostępnienie dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego polskiej wsi może się przyczynić do uatrakcyjnienia miejscowości bądź regionu. Kultura miejscowej ludności, wyrażająca się w elementach życia codziennego, zwyczajach, tradycjach, legendach czy religiach jest czymś oryginalnym, niepowtarzalnym, będąc coraz częściej bardzo ważnym czynnikiem wpływającym na decyzje wyboru konkretnego regionu jako miejsca wypoczynku. Dlatego istotnego znaczenia nabierają formy ochrony dziedzictwa kulturowego oraz sposoby jego prezentacji przez społeczność lokalną. Dziedzictwo kulturowe to z jednej strony zwyczaje, sztuka i rzemiosło ukształtowane przez ludność miejscową, tańce, wyroby sztuki ludowej, stroje i inne przedmioty codziennego użytku, miejscowe imprezy jak festiwale, lub inne okazjonalne uroczystości, z drugiej elementy odzwierciedlające życie codzienne regionu i jego tradycje, także kulinarne.

Praktycznie każda wieś - bez wyjątku - może przedstawić coś ciekawego, oryginalnego, charakterystycznego tylko dla niej samej.

Bardzo ważnym obok dziedzictwa kulturowego jest także dziedzictwo naturalne, gdyż nawet najpiękniejsze dzieła kultury nie są atrakcyjne, gdy znajdują się, szczególnie na obszarach wiejskich, w nieciekawym otoczeniu. Wszystkie opisane tutaj wsie oprócz części Łodyny znajdują się w Parku Krajobrazowym Gór Słonnych.

Zrównoważony rozwój obszarów wiejskich to nie tylko ochrona ożywionej i nieożywionej przyrody (lasów, jezior, rzek, powietrza, gleby, krajobrazów), ale także zachowanie stosunków międzyludzkich, które kształtują kulturę regionu, jakże odmienną w różnych częściach Polski. Często jest to wracanie do korzeni, jednak zdarza się i tak, że tę specyfikę kulturową trzeba na nowo odtwarzać - i tu istotną rolę przypisuje się animatorom kultury danej społeczności wiejskiej, co daje szansę odbudowy autentycznej wspólnoty wiejskiej - jakże istotnej w przypadku, gdy wieś pragnie zaistnieć.

Mapka ekomuzeum

Dlatego w ostatnim czasie w Polsce powstają ekomuzea, krótko mówiąc "ekomuzeum to muzeum bez murów, w przestrzeni, skupiające na swoim szlaku walory kulturowe, przyrodnicze i architekturę". W oparciu o te zasady powstał 28km szlak Ekomuzeum "Hołe", biegnący przez 6 miejscowości: Dźwiniacz Dolny, Łodyna, Leszczowate, Brelików, Wańkowa i Serednica oraz 2 miejsca po wsiach: Romanowa Wola i Maćkowa Wola, które jak wiele innych w Bieszczadach przestały istnieć w wyniku przesiedleń w ramach Akcji "Wisła" po II Wojnie Światowej.

Dźwiniacz Dolny (ok. 510 m n.p.m.)

To wieś leżąca w Parku Krajobrazowym Gór Słonnych, malowniczo położona nad potokiem Dźwiniacz w rozległej górskiej kotlinie otoczonej pasmem Ostrego Działu (623 m n.p.m.) i wzgórzami odnóg pasma Chwaniowa. Posiada 7 gospodarstw agroturystycznych, sklep, połączenie PKS z Ustrzykami Dolnymi. Przez miejscowość przebiega międzynarodowy szlak rowerowy R-61 "Greenwey Karpaty Wschodnie" (z Moraw przez Słowację na Ukrainę).

W Dźwiniaczu Dolnym
(foto: P. Szechyński)

Wieś w roku 1538 założył na prawie wołoskim Piotr Kmita na terenach królewskich. Lokacji tej dokonał bezprawnie wykorzystując piastowane stanowiska starosty przemyskiego i marszałka wielkiego koronnego. W ten sam sposób założył Wolę Maćkową, Strwiążyk i Równię. Zasadźcą Dźwiniacza był Tymko, syn kmiecia z pobliskiej Serednicy. W chwili lokowania wsi część łanów była już wykarczowana. Fakt ten sugeruje istnienie osady jeszcze przed wydaniem przywileju lokacyjnego. Kmita odkupił to kniaziostwo od Tymka, ale niebawem zmarł nie zapłaciwszy całej sumy. Wdowa Barbara Kmitówna chcąc wynagrodzić Tymkowi straty pozwoliła mu założyć na prawie wołoskim z 18-letnią wolnizną nową wieś o nazwie Roztoka między Serednicą a Dźwiniaczem. Z czasem ustaliła się nowa jej nazwa Romanowa Wola. Z aktu podziału dóbr Kmitów w roku 1580, między spadkobierców dowiadujemy się, iż w Dźwiniaczu istniał wtedy folwark, (jeden z siedmiu w dobrach Kmitów nad górnym Sanem).

Źródła historyczne wzmiankują istnienie we wsi "fortalitium" tj. ufortyfikowanego jeszcze w II połowie XVI wieku dworu obronnego. Do dziś zachowały się po nim fragmenty ziemnych obwałowań z końca XVI wieku, oraz resztki fosy. Całość zajmuje powierzchnię 75 x 140 m. Po Kmitach w XVII wieś z rezydencją przejęli Ossolińscy, a następnie Turscy i w XIX w. Rossowscy. Z samego dworu pozostały jedynie resztki fundamentów i piwnic.

Po najeździe tatarskim w roku 1672 we wsi stanowiącej własność Ossolińskich ocalało 6 domów. W roku 1880 zbudowano tutaj drewnianą cerkiew greckokatolicką p.w. św. Paraskewy, którą rozebrano w roku 1952. Ciekawostką choć niechlubną jest fakt, iż z rozebranej cerkwi wybudowano budynki gospodarcze na potrzeby Rolniczej Spółdzielni w sąsiedniej Łodynie, zasiedlonej przez przesiedleńców z Sokala (obecnie Ukraina) w ramach akcji HT.

Ludność Dźwiniacza Dolnego wysiedlono 12 maja 1946 roku, ponieważ przez wieś przebiegała granica pomiędzy Polską Ludową a ZSRR. Mieszkańcy Dźwiniacza Dolnego przed wysiedleniem zakopali dzwony cerkiewne na terenie Romanowej Woli, które zostały odkopane w roku 1993 i zostały zamontowane na dzwonnicy przy cerkwi w Ustrzykach Dolnych.

Wskutek wysiedleń nie zachowała się do dziś stara zabudowa wsi, która wg spisy z roku 1939 liczyła 119 domostw oraz 970 mieszkańców różnej narodowości, w tym Polacy, Rusini i Żydzi.

Wieś na nowo została zasiedlona osadnikami z lubelszczyzny i zamojszczyzny, którym nadawano po 10 ha pola, oraz udzielono kredytów na budowę. Pierwszy dom wybudowano w 1959 roku, niestety ostry górski klimat i nieurodzajna gleba doprowadziła do opuszczenia wioski przez pierwszych osadników, lecz w ich miejsce przyjechali inni z różnych stron Polski. Dziś wieś liczy 236 mieszkańców oraz 47 domów.

Przez wieś przebiega turystyczny, pieszy szlak niebieski. Na teren Parku Krajobrazowego wkracza od strony Ustrzyk Dolnych, biegnie przez resztki fortyfikacji ziemnych na Górę Brańcową - Góry Truszowskie - Górę Na Opalonym - Arłamów - Kalwarię Pacławską i dalej wchodzi na teren Parku Krajobrazowego Pogórza Przemyskiego.

Jak wcześniej wspomniano przez wieś biegnie Szlak Ekomuzeum "Hołe". Tutaj też odnaleziono i opisano najwięcej miejsc i obiektów posiadających walory przyrodnicze, kulturowe i historyczne, które po kolei zostaną opisane przy każdej z miejscowości.

Ścieżka dydaktyczno - przyrodnicza "Ostrym Działem do Rezerwatu - Cisy w Serednicy"

Wykorzystując walory przyrodnicze Parku Krajobrazowego Gór Słonnych, chcemy zaprezentować mieszkańcom i nie tylko, nową formę poznawania dziedzictwa przyrodniczo - kulturowego. Nowo powstała ścieżka będzie dobrym instrumentem oddziaływania wychowawczego w zakresie edukacji przyrodniczej i historycznej. Zlokalizowanie ścieżki prowadzącej do rezerwatu "Cisy w Serednicy", w miejscu, gdzie występuje dział wód (potoki z Ostrego Działy spływają do Strwiąża, a dalej poprzez Dniestr do Morza Czarnego ), jest wspaniałym miejscem do przedstawienia bogatej historii tych terenów, gdzie przez tyle wieków przenikające się kultury różnych narodów współtworzyły dzieje tych ziem.

Ścieżka dydaktyczno-przyrodnicza "Ostrym Działem do Rezerwatu - Cisy w Serednicy", składa się z 5 przystanków:

• 1. Stanowisko storczyka - gatunku objętego ścisłą ochroną;
• 2. Stanowisko olchy kosej - gat. pod ścisłą ochroną i rzadki na tym terenie;
• 3. Punkt widokowy;
• 4. Stanowisko buczyny karpackiej;
• 5. Rezerwat "Cisy w Serednicy";

I przystanek.
Stanowisko storczyka (Orchis)

Osobliwością tej łąki jest stanowisko storczyka o pięknych purpurowych kwiatostanach - gatunku objętego ścisłą ochroną gatunkową. Należy do rodziny storczykowatych, która liczy około 750 rodzajów i 25 tys. gatunków. Storczyki występują głównie w klimacie tropikalnym Afryki, Ameryki i Azji. Znane są też gatunki rosnące w klimacie umiarkowanym, nieliczne żyją na pustyniach lub w rejonie arktycznej tundry. W Polsce żyje około 50 gatunków, bez wyjątku objętych ochroną.

Wszystkie gatunki storczyka występujące w Polsce objęte są ścisłą ochroną gatunkową. Ze względu na zagrożenie wyginięciem niektóre gatunki wpisane są do Polskiej Czerwonej Księgi Roślin.

Wiosną na łące kwitną rzeżucha o bladoróżowych kwiatach, żółte jaskry, różowa firletka. W lecie dominują trawy m. in. wyczyniec łąkowy, tymotka łąkowa, tomka wonna, rajgras wyniosły, kupkówka pospolita.

II Przystanek
Stanowisko olchy kosej (Alnus viridis)

Dochodząc do grzbietu, napotykamy tu olchę kosą Alnus viridis - gatunek objęty ścisłą ochroną i rzadki na tym terenie. Należy on do rodziny brzozowatych Betulaceae i odznacza się krzewiastym pokrojem. Dorasta do 2 m wysokości, w warunkach optymalnych przyjmuje formę małego drzewka 3-6 (8) m.

Główny obszar jej występowania stanowią Alpy, Południowe i Wschodnie Karpaty, Schwarzwald, Las Czeski, rośnie także na Syberii i Północnej Ameryce. W Polsce występuje w Bieszczadach Zachodnich.

Jest cennym gatunkiem ochronnym w górach, zapobiega na obszarach zagrożonych lawinami uszkodzeniom gleby i erozji. Jako gatunek pionierski przy zalesianiu wilgotnych gleb terenów wyższych położeń w Bieszczadach przyczynia się do odwadniania i pełni role melioracyjną. W Bieszczadach występuje w zespole nisko zaroślowym Pulmonario-Alnetum viridis.

III Przystanek
Punkt widokowy

Jesteśmy na Ostrym Dziale 726m n.p.m. Występuje tutaj dział wód. Potoki spływające w dolinę zasilają rzekę Strwiąż należącą do dorzecza Dniestru, jedyną rzekę w Polsce płynącą do zlewiska Morza Czarnego. Można tu chwileczkę odpocząć i nacieszyć oczy wspaniałymi widokami na pasmo Gór Słonnych 640 m n.p.m. z północy oraz Połoninę Caryńską 1297 m n.p.m. i Wetlińską 1255 m n.p.m. na południu. Od północnego wschodu widać Pasmo Gór Sanocko-Turczańskich na granicy polsko-ukraińskiej. W nocy przy dobrej pogodzie widać światła Dobromila. Kilkanaście lat temu, 100 metrów dalej, idąc szlakiem ścieżki stała drewniana 15 metrowa wieża triangulacyjna (wieża geodezyjna). Składała się z dwóch oddzielnych konstrukcji: pomostu dla obserwatora i stanowiska dla instrumentu. Dzięki podniesieniu wysoko ponad poziom terenu miejsca obserwacji oraz sygnału (celu) umożliwiała wykonanie pomiaru punktów położonych w znacznej odległości, rzędu dziesiątek kilometrów. W chwili obecnej wieże triangulacyjne zastąpiły satelity. Z pomostu tej wieży widać było Zalew Soliński.

IV Przystanek
Stanowisko buczyny karpackiej

Jesteśmy wewnątrz lasu, dominuje tu buczyna karpacka, która jest dominującym zbiorowiskiem roślinnym w Parku Krajobrazowym Gór Słonnych. Związana jest ona z umiarkowanie chłodnym i wilgotnym, suboceaniczno - górskim klimatem niższych i średnich położeń oraz siedliskiem lasu górskiego. Żyzna buczyna karpacka występuje w dwu formach wysokościowych reglowej i podgórskiej, obie dzielą się na odmiany wschodnio- i zachodniokarpacką. W zależności od warunków lokalnosiedliskowych można jeszcze wyróżnić przynajmniej cztery podzespoły.

Ponadto występują tu m. in: sałatnica leśna, bluszczyk kosmaty, przenęt purpurowy, goryczka trojeściowa, szczyr trwały, gajowiec żółty, przytulia wonna, zawilec gajowy, wietlica samicza, narecznica samcza i szerokolistna, starzec Fuchsa i gajowy, jeżyna gruczołowata, malina właściwa. Jeśli będziemy mieć nieco szczęścia spotkać tu możemy przepięknie pachnącego, objętego ścisłą ochroną storczyka - podkolana białego.

V Przystanek
Rezerwat "Cisy w Serednicy"

Wojewoda Podkarpacki Rozporządzeniem Nr 4/02 z 8 stycznia 2002 roku (Dz. Urz. Woj. Podkarp. Nr 2, poz. 6) utworzył na pow. 14,48 ha (oddz. 243Ac) rezerwat "Cisy w Serednicy". Celem ochrony jest zachowanie ze względów naukowych i dydaktycznych bogatego, naturalnego stanowiska cisa pospolitego w Bieszczadach. Cis objęty jest ochrona ścisłą.

Rezerwat "Cisy w Serednicy"

W rezerwacie zinwenta- ryzowano 383 cisy, w tym 6 okazów krzewiastych bądź płożących się. Najokazalszy cis osiągnął następujące wymiary: pierśnica - 46cm, wysokość - 10m oznaczony w terenie nr 22. W Europie występuje tylko jeden gatunek cisa - Taxus baccata L. cis pospolity. Jest to drzewo osiągające 8-12m wysokości, bardzo często rośnie w formie krzewiastej. W Polsce zaznaczają się dwa zagęszczenia stanowisk - jedno na Pomorzu, drugie w górach. Ciekawostką historyczną jest, iż już w 1423 roku król Władysław Jagiełło dekretem królewskim objął cisa ochroną, z uwagi na masowy eksport tego drewna poza granicę kraju, służył on głównie do wyrobu broni.

Ponadto w rezerwacie stwierdzono występowanie 205 gatunków roślin naczyniowych, w tym 9 objętych ochroną ścisłą (wroniec widlasty, bluszcz pospolity, gnieźnik leśny, lilia złotogłów, omieg górski, parzydło leśne, podkolan biały, pokrzyk wilcza-jagoda) i 7 podlegających ochronie częściowej (cis pospolity, pierwiosnek wyniosły, goryczka trojeściowa, przytulia wonna, paprotka zwyczajna, kopytnik pospolity, kalina). Występują tu także 3 gatunki grzybów podlegających ochronie ścisłej: sromotnik bezwstydny, soplówka jodłowa i szyszkowiec łuskowaty.

Festyn "Święto chleba - od ziarenka do bochenka"

Nawiązując do tradycji, domowego wypieku chleba, gospodarz gospodarstwa agroturystycznego "U Flika" organizuje corocznie w miesiącu sierpniu, jedyną taką imprezę w województwie podkarpackim, gdzie w sposób tradycyjny, według dawnej receptury, na liściach chrzanu i kapusty, piecze się chleb w specjalnie zbudowanym do tego celu piecu, opalanym drewnem.

Dawniej chleb pieczono z grubo zmielonej mąki żytniej lub pszennej mielonej w żarnach, a do mąki dodawano np. ugotowane i przetarte ziemniaki aby powiększyć objętość pieczywa i przedłużyć jego świeżość. Na przednówku dodawano otręby, a jak pisał Oskar Kolberg w biedniejszych domach pieczono tutaj placki owsiane.

Uczestnicy podczas festynu częstowani są właśnie takim chlebem, ze smalcem, masłem, twarogiem, kwaszonym ogórkiem i maślanką. Całej imprezie towarzyszą występy zespołów folkowych i nie tylko, z Polski, Słowacji i Ukrainy, stoją stragany bieszczadzkich rękodzielników, odbywają się konkursy oraz pokazy paralotniarskie. Więcej: IX Święto Chleba - relacja

Cerkwisko

Szkic cerkwi w Dźwiniaczu Dolnym

Miejsce po nieistniejącej, greckokatolickiej cerkwi filialnej p.w. Św. Paraskewy. Była ona drewniana, konstrukcji zrębowej, zbudowana w dziewiętnastym wieku (1815 lub 1880 roku) Odnowiono ją w 1908r. We wnętrzu znajdował się ikonostas, namalowany przez P. Pawlikowskiego ze szkoły lwowskiej. W maju 1946 roku po wysiedleniu mieszkańców wioski zabytkowa budowla pozostała opuszczona. Wówczas też ukryto dzwony, które wykopano w 1995 roku i dwa lata później umieszczono w dzwonnicy przy cerkwi parafialnej w Ustrzykach Dolnych. Po 1951 roku budowla została rozebrana.

W roku 2001 grupa studentów Akademii Sztuk Pięknych z Krakowa przebywająca na plenerze malarskim w Dźwiniaczu Dolnym, narysowała szkic cerkwi - odtworzony z pamięci byłych mieszkańców Dźwiniacza Dolnego: Rozalii Świec, Katarzyny Śmigielskiej, Wacława Korbabicza i Jana Smarkuckiego.

Granica PRL i ZSRR

Granica PRL i ZSRR

Miejsce z dwoma słupami granicznymi upamiętniające granicę, kiedy to na mocy Konferencji Jałtańskiej 4-11 lutego 1945 roku ustanowiono granicę pomiędzy Polską Rzeczpospolitą Ludową a Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich. Dnia 12 maja 1946 roku wszystkich mieszkańców wsi Dźwiniacz Dolny w liczbie około 760 osób wysiedlono. Po wsi Dźwiniacz Dolny, gdzie według spisu z 1939 roku znajdowało się 119 domów, pozostały tylko pola, oraz opuszczona cerkiew. Dopiero 15 lutego 1951 roku na mocy umowy dwustronnej pomiędzy PRL a ZSRR przeprowadzono wymianę terenów przygranicznych odzyskując Bieszczady. Dźwiniacz Dolny odbudował się dopiero po 1959 roku.

Fortyfikacje ziemne z XVI wieku

Miejsce po warownym dworze Kmitów, zachowały się po nim tylko wały o wysokości 2m i resztki fosy z XVI wieku oraz resztki fundamentów. Na miejscu rozpoznano narysy głównej siedziby i 4 budynków gospodarczych. Obiekt posiadał fortyfikacje ziemne w kształcie czworoboku oraz z trzech stron fosę. Od strony południowej fosę zastąpił strumyk, o nazwie Dźwiniacz (przypuszczalnie umocnienia powstały za czasów Ossolińskich). Całość zajmuje powierzchnię 75 x 140m. Prawdopodobnie nie zachował się żaden opis fortalicjum.

Pozostałe miejscowości:

Łodyna

Murowana kapliczka przydrożna w Łodynie
foto: P. Szechyński

Łodyna (450 m n.p.m.) - to wieś nad potokiem Łodynką u płn. podnóża Kamiennej Laworty (769 m). Posiada dwie kwatery wiejskie, nową szkołę, wyciąg narciarski, sklep, kościół, połączenie PKS z Ustrzykami Dolnymi.Przez miejscowość przebiega międzynarodowy szlak rowerowy R-61 "Greenwey Karpaty Wschodnie" (z Moraw przez Słowację na Ukrainę).

We wsi 3 drewniane jednotraktowe domy konstrukcji zrębowej z 3 ćw. XIX wieku. Dzisiejsza ludność wsi pochodzi w całości z okolic Sokala, skąd wysiedlona została w 1951 r. w ramach tzw. regulacji granic z ZSRR, Akcja HT.

Kapliczka przydrożna. Murowana kaplica wzniesiona na przełomie XIX-XX wieku, posadowiona na rzucie ośmioboku. Zewnątrz, w narożnikach półkolumny z główkami aniołów na kapitelach. Dach kopulasty z latarnią, pokryty blachą.

Cerkiew - obecnie kościół rzymskokatolicki. Była drewniana greckokatolicka cerkiew filialna, p.w. św. Michała Archanioła zbudowana w 1862r. Jest to świątynia orientowana, trójdzielna, konstrukcji zrębowej, z niewielką wieżą z przedsionkiem, konstrukcji słupowo-ramowej, poprzedzająca narteks (przednawie). Od strony południowej przy prezbiterium znajduje się zakrystia.

Dawna cerkiew, obecnie kościół w Łodynie
foto: P. Szechyński

Całość świątyni obita gontem, wieża szalowana deskami w pionie. Dachy nad każdą częścią konstrukcji kalenicowe. We wnętrzu zabytku znajduje się strop belkowy nad którym nadwieszono chór muzyczny. Prowadzący z nawy do prezbiterium otwór został zrobiony w kształcie łuku z wykrojem koszowym. Znajdujący się nad nawą główną dach zwieńczony jest baniastym hełmem, a na jego końcach - nad babińcem i prezbiterium - zadaszenie wieńczą małe cebulki.

Łodyna, murowana dzwonnica parawanowa
foto: P. Szechyński

Z dawnego wyposażenia wnętrza, wewnątrz nie pozostało nic - ikony znajdują się w Muzeum w Łańcucie. Obok cerkwi stoi murowana dzwonnica parawanowa z reliefem św. Antoniego. Dzwon ufundowano w 1981 roku. Klucze do świątyni posiada Pani Helena Skolarczyk, Łodyna 28.

Chyża bojkowska

Chyża bojkowska - drewniana zagroda jednobudynkowa, półtora - lub dwutraktowa. Pod jednym dachem mieściły się w niej pomieszczenia mieszkalne, gospodarcze i inwentarskie. Do budowy używano półbali, a od przełomu XIX i XX wieku również czworobocznie obciosanych belek jodłowych lub świerkowych. Stosowano konstrukcję zrębową. Dość powszechnie malowane były ściany zewnętrzne, często tylko części mieszkalnej. Nieraz zamiast malować, budynek bielono, często tylko szpary między szwałami, uprzednio wypełnione gliną. Wzdłuż jednej lub więcej ścian biegła tzw. zahata, czyli kilkudziesięciocentymetrowy korytarz, oddzielający pomieszczenia ścianką z desek od właściwej ściany. Oprócz funkcji komunikacyjnej zahata spełniała rolę izolacyjną. Służyła również jako skład drobniejszych przyrządów gospodarskich (zahatę rozebrano w 2000 roku).

Rozmieszczenie pomieszczeń było praktycznie zawsze jednakowe. Na lewo lub prawo od dużej sieni znajdowały się pomieszczenia mieszkalne: izba (właściwa chyża), ogrzewane jednym wielkim piecem (kuchnią) zajmującym do 1 izby (na zapiecku mogły spać trzy osoby). Do połowy XIX wieku chyże były kurne, później zaczęły się pojawiać półkurne (dym odprowadzano na strych). Piece z kominami zaczęto budować dopiero po I wojnie światowej. W pomieszczeniach nie było podłogi, lecz gliniane klepisko. Okna były małe, a drzwi niskie, by utrudnić odpływ ciepłego powietrza. Na wprost sieni znajdowała się komora. W bogatszych gospodarstwach z drugiej strony sieni zdarzała się dodatkowa izba. Zasadniczo była tam jednak od razu stajnia z oborą, a obok niej boisko (klepisko), w którym stawiano wóz i przechowywano urządzenia rolnicze. Nad boiskiem nie było stropu, wkładano tamtędy siano na strych.

Kopalnia ropy naftowej

Kopalnia ropy naftowej. Siedziba kopalni Łodyna - Brzegi, znajdują się tutaj kiwony, kieraty i zbiorniki do magazynowania ropy naftowej, oraz gazoliniarnia. Już w 1540 r. zanotowano nazwę tutejszej rzeczki jako Lodina alias Wonyascza Schichla. Ropę pozyskiwano tu od wieków i stosowano m.in. w medycynie tradycyjnej. W. J. Klimkiewicz podaje, że kopalnia w Łodynie powstała w 1860r. Właścicielem jej był sir John Richard Eaton. W 1866r. istniało 18 studni, z tego 4 produkcyjne, z których pozyskiwano po 1 i 1/2 garnca surowej ropy dziennie, którą wywożono do rafinerii w Chyrowie. W latach 1865-1870 w kopalni zanotowano wzrost wydobycia ropy, istniały tu już 22 szyby. Zatrudniano kierownika, 2 rzemieślników i 8 robotników. Geolog C. M. Paul podaje, że kopalnia funkcjonowała również w latach siedemdziesiątych XIX wieku, mimo dekoniunktury spowodowanej napływem do Europy taniej nafty amerykańskiej. W 1880 roku znajdowały się tutaj 4 szyby kopane, które produkowały rocznie 336q.

W latach osiemdziesiątych XIX w. przeniósł tu swą działalność z Berehów Dolnych Józef Walter. Wraz z Izydorą Winnicką i adwokatem ze Lwowa założyli własną kopalnię w Łodynie. Józef Walter wprowadził wiercenia metodą kanadyjską, w której z czasem się wyspecjalizował. Wymagało to znacznych środków i zapewne z tej przyczyny nawiązano współpracę z holenderską firmą naftową. W roku 1906 - właścicielem Kopalni Nafty Łodyna była firma - Nieuve Nederlandsche Maatschappij w Amsterdamie, a w roku 1912 właścicielem był Glazor Stanisław August. W okresie międzywojennym nastąpiła rozbudowa kopalni przez Firmę Polmin. Eksploatacja trwa do czasów obecnych.

Maćkowa Wola

wieś zlikwidowana w latach 1945-1946 przez władze radzieckie. Miejscową ludność wywieziono w głąb Związku Radzieckiego. Nie zachowały się żadne dokumenty oraz ślady po budynkach w terenie. Przez dawną wieś przebiega SZLAK NIEBIESKI wspomniany w opisie Dźwiniacza Dolnego, który jest wymalowany na jednym z 4 modrzewi okalających krzyż. Pochodzenie krzyża nieznane.

Leszczowate

Cerkiew w Leszczowatem

Wieś lokowana w 1540r. We wsi w dolince, po lewej stronie drewniana parafialna cerkiew greckokatolicka p.w. św. Paraskewy zbudowana w 1922r. Jak ludzka pamięć sięga jest to już trzecia cerkiew greckokatolicka. Jest to świątynia drewniana, na rzucie krzyża łacińskiego, z prezbiterium zamkniętym trójbocznie i cebulastą kopułą na ośmiobocznym tamburze, nad transeptem. Pozostały w niej fragmenty ikonostasu z końca XVIIw. Znajdują się tam dwa ołtarze i tzw. carskie wrota z ikonami ewangelistów oraz wrota diakońskie z ikonami św. Mikołaja i św. Michała Archanioła. Najstarsza jest XVII wieczna ikona przedstawiająca Chrystusa na krzyżu z Matką Boską, św. Janem Ewangelistą, św. Niewiastami i Longinem u stóp. Na ścianach wewnątrz cerkwi znajdują się liczne freski przedstawiające Chrystusa i świętych. Obok cerkwi znajduje się drewniana szkieletowa dzwonnica z 1717r. oraz grób właściciela wsi z II poł. XIXw., Edmunda z Krainki Kraińskiego. Od 1948 roku, cerkiew użytkowana jest jako kościół rzymskokatolicki.
Galeria zdjęć cerkwi w Leszczowatem

Przy drodze głównej, na wprost cerkwi stoi Krzyż Pańszczyźniany (krzyże pańszczyźniane to jest specjalna grupa krzyży dziękczynnych - ich powstanie wiąże się ze zniesieniem pańszczyzny. Mówi o tym wyryta na krzyżu data 1848r. Krzyże takie fundowali uwłaszczeni chłopi, zwykle były one duże i miały bardzo niewprawnie wykonane inskrypcje - ten jest metalowy i stoi w miejscu starego krzyża drewnianego).
Klucze do świątyni posiada Pan Stefan Kapustyński, Leszczowate 4.

W Leszczowatem w rodzinie drobnoszlacheckiej, w roku 1556 urodził się Krzysztof Kraiński, pisarz i teolog reformacyjny. Mieszkał tu również Oskar Kolberg zbierając materiały do 3 tomowego dzieła "Sanockie - Krośnieńskie", w którym utrwalił wiele miejsc i miejscowości, zamieścił zbiory pieśni oraz opisy obrzędów i zwyczajów tutejszej ludności.

Leszczowate to również teren roponośny. Pierwsze próby zbierania ropy naftowej z wycieków skalnych datują się na 1848 rok. Używano jej do smarowania osi wozów konnych, leczenia gnojących się ran i niszczenia insektów. Dopiero w 1864 roku przystąpiono do kopania pierwszych szybów zwanych kopankami. Kopano je ręcznie jak studnie na wodę tylko o większej średnicy dochodzącej do 2,5m i znacznych głębokości jak na owe czasy, do około 80 m. Obszar kopalń Wańkowa, Brelików, Kiczery i Leszczowate rozwiercała francuska Spółka Akcyjna "Małopolska" a pierwszy odwiert wykonano w 1906 roku.
W wiosce znajduje się również dawny park podworski z kilkunastoma pomnikowymi drzewami.

Brelików

Brelików (450-480m) jest wsią położoną w dolinie potoku Wańkówka w otoczeniu stromych wzniesień widokowych: Kosowa (529-540m) i Leśnianki (569-584m). Wieś powstała dopiero w XVII w. poprzez wydzielenie części Wańkowej, a pierwsza wzmianka historyczna o istniejącej wsi pojawia się dopiero w źródłach w 1676r. Nazwa wsi pochodzi prawdopodobnie od imienia jej zasadźcy - Brylika.

W 1921r. w 68 domach mieszkało 540 osób, z których 220 podało narodowość polską. Według wyznania 371 stanowili grekokatolicy, 158 rzymscy katolicy a 11 Żydzi. Majątek ziemski należał nadal do rodziny Hołyńskich, którzy w 1939r. w ostatniej chwili uciekli przed wkraczającymi Rosjanami za San i uniknęli deportacji na Sybir. Ich majątek rozkradziono a po wojnie na jego obszarze utworzono PGR.

W 1947r. wyznawców obrządku greckokatolickiego podczas akcji "Wisła" wysiedlono na "ziemie odzyskane", a do opuszczonych domów rusińskich wprowadzili się nowi osadnicy polscy. Założono wówczas PGR a na ternie dworskim wzniesiono nową szkołę. Dziś nie funkcjonuje z powodu małej liczby uczniów. Z dawnej zabudowy zachowały się we wsi tylko 2 zagrody jednobudynkowe i kapliczka (brak opisu) w otoczeniu 4 dębów na wschodnim krańcu wsi.

Dwór w Brelikowie (oraz założenia dworsko-ogrodowe).
Właścicielami majątku ziemskiego, dworu z XX wieku oraz gruntów naftowych w Ropience, byli Hołyńscy. Dwór został spalony przez oddział ukraińskiej armii powstańczej UPA w 1946 roku. Majątek na mocy dekretu o reformie rolnej z 1947 roku przeszedł na własność Skarbu Państwa. Z dawnego XIX wiecznego założenia dworsko-ogrodowego ocalało parę lip drobnolistnych i szerokolistnych. Wewnętrzny układ komunikacyjny przestrzennego ogrodu, a także miejsce usytuowania dworu i starego folwarku całkowicie zatarte. Na ich miejscu powstały nowe budynki inwentarskie, a także nowa sieć dróg i placów.

Wańkowa (ok. 450m n.p.m.)

Wańkowa to wieś nad potokiem Wańkówka otoczona wyniosłymi i lesistymi wzgórzami Magury (630m), Słonnych Gór (658m) i Kamionki (513m). Posiada leśnictwo, sklepy spożywcze, szkołę z bazą noclegową i stołówką, połączenia komunikacyjne PKS z Leskiem, Sanokiem i Ustrzykami Dolnymi.

Wańkowa była wsią, prywatną należała do leskiego klucza dóbr Kmitów. W okresie staropolskim podobnie jak Lesko przechodziła wraz z dobrami leskimi w posiadanie kolejnych rodów magnackich: Stadnickich, Ossolińskich i Mniszków. W okresie zaborów znalazła się w posiadaniu szlachty zasłużonej dla polskiej tradycji niepodległościowej, m.in. Aleksandra Wiktora i Maksymiliana Zatorskiego. Podczas ofensywy rosyjskiej w roku 1914 węgierski pułk honwedów dokonał masakry miejscowej ludności posądzonej o sprzyjanie Rosjanom. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę w roku 1921 wieś liczyła 111 domów i 659 mieszkańców (w tym wg. kryterium wyznaniowego 576 greko-katolików, 59 rzymskich katolików i 24 żydów wyznania mojżeszowego). Mieszkańcy wsi uważali się za Dolinian.

W roku 1985 we wschodniej części wsi ustawiono drewnianą cerkiew przeniesioną z Ropienki, zbudowana była prawdopodobnie już w 1726r. i przebudowana na przełomie XIX/XX wieku. Po Przeniesieniu jej do Wańkowej obiekt zrekonstruowano z przeznaczeniem na kościół rzymskokatolicki. Przed przeniesieniem stała w Ropience opuszczona.

Nie istnieje już w Wańkowej cenna cerkiew drewniana z 1792 r. p.w. św. Męczennicy Paraskewii. Zbudowana była z drewna modrzewiowego w konstrukcji zrębowej jako świątynia trójdzielna (bez wieży) przykryta trójkalenicowym dachem z sygnaturką i z krzyżem nad nawą. Opuszczona po wysiedleniach ludności w 1947 r. zamieniona została na magazyn. Po kilku latach w 1961 r. rozebrano stojąca przed wejściem do cerkwi dzwonnicę szkieletową, z przełomu XVIII/XIX w. Samą cerkiew rozebrano w 1963 r. Dziś jej pozostałością, jest stary cmentarz z resztkami nagrobków kamiennych z przełomu XIX/XX wieku.

Dziś w budynkach po dawnym PGR mieści się koziarnia Nikosa i Barbary Monolopulos produkująca znakomite sery.

Serednica (ok. 465-477m n.p.m.)

Serednica to wieś położona u podnóża Ostrego Działu (721m) wzdłuż potoku Serednica. Od północy otaczają ją malownicze wzgórza (554m) i (583m) oddzielające wieś od Brelikowa. Przez miejscowość przebiega międzynarodowy szlak rowerowy R-61 "Greenwey Karpaty Wschodnie" (z Moraw przez Słowację na Ukrainę). Po wysiedleniach w 1947 roku dawna zabudowa wsi przestała istnieć. W latach 50 na jej terenie założony został PGR. Dziś po dawnym PGR pozostały zabudowania gospodarcze z kilkoma bliźniakami dla robotników. Upadły PGR przeszedł w posiadanie prywatne i funkcjonuje jako pensjonat - Majątek Ziemski Serednica.

Cerkiew pod wezwaniem Opieki Matki Bożej (Pokrow), zbudowano w 1785 roku. Po 1947 roku, kiedy to wysiedlono mieszkańców Serednicy w ramach akcji "Wisła", cerkiew pozostawała bez żadnego nadzoru. Na początku lat osiemdziesiątych nie było już w niej ikonostasu (pozostała tylko zdekompletowana rama). Staraniem wiernych prawosławnych z Rozdziela koło Gorlic w 1984 roku przy wydatnej pomocy Arcybiskupa Adama, cerkiew została przeniesiona do Rozdziela i wyremontowana, gdzie służy jako cerkiew prawosławna pod wezwaniem Narodzenia Najświętszej Marii Panny. Całą operację przeniesienia świątyni, część wyposażenia oraz dzwon sfinansowali Łemkowie mieszkający w Stanach Zjednoczonych.