» Miejscowości | Kalnica

Kalnica k.Baligrodu

Kalnica to duża obszarowo, ale skromna pod względem ludności miejscowość w Gminie Zagórz. Położona w niewielkiej odległości od Średniego Wielkiego (od północy), Kiełczawy (od wschodu) oraz Turzańska od strony zachodniej jest dziś na swój sposób oazą spokoju w porównaniu do zatłoczonych i cepeliowatych miejscowości Bieszczadów Wysokich oraz solińskich kurortów.

Kapliczka w Kalnicy, 2004
foto: P. Szechyński

Kalnicę, której nazwa wywodzi się od mętnej wody (kalnej) lokowali przed rokiem 1483 Tarnawscy, utrzymując ją w swoich rękach do końca XVI wieku. Od początku XIXw., przeszła w ręce Krasickich z Leska. Kalnica liczyła wówczas 1300 mórg ziemi z czego 800 mórg zajmowały lasy. Posługiwano się również nazwą Kalnica Niżna, dla odróżnienia od Kalnicy Górnej k. Strzebowisk (Strubowisk).

Słownik geograficzny z końca XIX wieku wzmiankuje Kalnicę tymi słowami (sic):

"wieś nad Tarnawką wpadającą z prawego brzegu do Osławy, w powiecie Lisko, ma cerkiew gr.kat. i urząd parafialny i należy do parafii rzym.kat. i urzędu pocztowego w Baligrodzie, skąd jest o 26-5 kil. odległą. Na południe od wsi ciągną się lasy szpilkowe na wzgórzach zwanych Na Rywni 796m n.p.m. wzniesionych. Według spisu ludności z roku 1881 zamieszkuje wieś 456 a obszar większej posiadłości 16, razem 472 mieszk; według szematyzmów duchownych dyecez. przemyskiej rzym. i gr. kat. należy do Kalnicy niżnej 5 rzymkat. i 480 gr.kat.

Nieistniejąca cerkiew w Kalnicy
foto: Julian Tarnowicz, Ilustrowana historia Łemkowszczyzny, Lwów 1936

Większa posiadłość hr. Edm. Krasickiego ma 433mr. roli, 30mr. łąk i ogrodów, 44mr. pastw. i 831mr. lasu; mniejsza posiadł. 744mr. roli, 89mr. łąk i ogr. 247mr. pastw.i 7mr. lasu. Parafia gr.kat. należy do dyec. przemyskiej, dekanatu olchowieckiego, jest do niej przyłączona cerkiew drewniana w Sukowatem i wś Kamenky i liczy ogółem 1069 gr.kat. i 18 izrael. Wyposażenie proboszcza gr.kat. składa się 87mr. roli, 11mr. łąk i ogr. i 15mr. pastw."

Cerkiew i cmentarz w Kalnicy

Pierwsza cerkiew w Kalnicy pw. św. Męczennicy Paraskiewii wzmiankowana była w roku 1582. Wspomiana wyżej cerkiew greckokatolicka została zbudowana w roku 1854 lub 1871 - dokładna data nie jest znana. Była to cerkiew drewniana, dwudzielna, na planie podłużnym z zamkniętym trójbocznie prezbiterium oraz niewielką kruchtą. Ikonostas i polichromie wykonał człowiek nazwiskiem Pawlikowski, mieszkaniec Krywego k.Cisnej. Po roku 1918 parafia przeszła do dekanatu baligrodzkiego. Cerkiew została zniszczona po roku 1945 wraz z resztą zabudowy wsi. Zachowała się podmurówka oraz fragment muru przycerkiewnego cmentarza.

Liczba wiernych greckokatolickich wynosiła 540 w roku 1890, 635 w 1918 oraz 580 w roku 1938. Liczba ludności w roku 1921 wynosiła natomiast 531 osób zamieszkujących 88 domów.

Adolf i Maria Ciałowicz z trójką dzieci - najstarszy w mundurku to Jan
foto: ze zbiorów rodzinnych M. Ciałowicz

Obok znajduje się cmentarz w Kalnicy z zachowanymi czterema nagrobkami i jednym grobem z drewnianym krzyżem.

Szczególną uwagę zwraca nagrobek zwieńczony figurą MB, na którego cokole znajdują się coraz mniej czytelne inskrypcje w cyrylicy. Pochowana tu jest Maria Kasztaniukowa, zm. 21.03.1933.

Dziś data śmierci nie do końca jest czytelna, ale jak wspomina Stanisław Kryciński, który odwiedził cmentarz w roku 1986, wówczas można było odczytać pełną datę (którą zapisał) i była też informacja, że nieboszczka przeżyła 78 lat. Grób otoczony jest żelaznym płotkiem.

Drugi z grobów również otoczony jest żelaznym płotkiem wspartym na betonowych słupkach - obecnie bardzo zniszczony. Znajduje się na nim stalowy krzyż z tabliczką z inskrypcjami: Adolf Ciałowicz (6.11.1863 - 26.07.1919) oraz Maria Ciałowicz (10.05.1875 - 18.08.1922). Adolf Ciałowicz (ur. w Hebdowie) był zarządcą części dóbr hrabiego Krasickiego - zarządzał lasami Krasickich. W latach 1901 - 1905 było to Leśnictwo Manasterskie, a od grudnia 1905 roku Leśnictwo Kalnickie łącznie z gruntami należącymi do Kalnicy, po zlikwidowaniu gospodarki rolnej folwarku Kalnica, dzierżawionego uprzednio przez Wincentego Pola. W skład Leśnictwa Kalnickiego wchodziły rewiry: Kalnica, Sukowate, Kamionki, Serednie Wielkie, Pohary (Poraż).

Adolf Ciałowicz
foto: ze zbiorów rodzinnych M. Ciałowicz

Maria Ciałowicz (z domu Tomkiewicz, ur. w Rymanowie) wychowywała ośmioro dzieci i zajmowała się domem. Ciałowiczowie mieszkali w niewielkim dworku z gankiem. Był to "Szumny dwór" wcześniej zamieszkiwany m.in. przez Wincentego Pola. Dzieci Adolfa i Marii Ciałowiczów to Jan (pułkownik i historyk wojskowości), Stanisław, Kazimierz (polonista, który pisał prace o pobycie Wincentego Pola w Kalnicy), Antoni, Stefania, Maria, Helena i Tadeusz, który był najmłodszy i zmarł jako ostatni w 2004 roku w wieku 94 lat.

Kolejny nagrobek - bez inskrypcji - jest mocno uszkodzony. Cokół stoi obok podstawy a na nim resztki żeliwnego krzyża.

W roku 2012 na kalnickim cmentarzu pojawił się nowy nagrobek - podstawa z kostki brukowej, na której ustawiono marmurowy nagrobek z inskrypcją Lesyk Luka i zapisem cyrylicą. Znajduje się on po lewej stronie grobu Adolfa i Marii Ciałowiczów. Spoczywający tu człowiek zginął w 1944 roku. Zgodnie z relacją żyjących członków rodziny (m.in. córki) zginął on na przełomie sierpień/wrzesień 1944 r. Okoliczności śmierci nie są znane. Został on zastrzelony przy czym słychać było we wsi tylko pojedynczy strzał. W czasie zbiegło się to dokładnie z okresem anarchii jaki nastąpił w czasie przechodzenia frontu. Pochowano go w prowizorycznym grobie, bez sakramentów, który z czasem zarósł i zanikał. Nowy nagrobek ufundowała jego rodzina z Ukrainy a poświęcił ksiądz z parafii prawosławnej w Morochowie - Julian Feleńczuk.

Nowy nagrobek na grobie Lesyka Luki (zm. 1944), wiosna 2012
foto: P. Kutiak

Nagrobek Marii Kasztaniukowej, marzec 2007
foto: Dominik Dziubak

W roku 2013 cmentarz został wpisany do rejestru zabytków Narodowego Instytutu Dziedzictwa. W 2014 roku wykonano kładkę oraz wytyczono dojście do cmentarza.

Więcej zdjęć z cmentarza: Cmentarz w Kalnicy - zdjęcia

Wincenty Pol w Kalnicy

W latach 1836-1839 dzierżawcą i administratorem tutejszych dóbr był Wincenty Pol. Urodzony w roku 1907 we Lwowie Wincenty Terencjusz Jakub Pol, był geografem i poetą, założycielem pierwszej na ziemiach polskich i drugiej na świecie Katedry Geografii, pierwszym profesorem geografii na Uniwersytecie Jagielońskim, członkiem Papieskiej Akademii umiejętności i inicjatorem geograficznych badań terenowych. Ponadto był autorem monografii Karpat i pierwszej monografii regionalnej w literaturze polskiej.

Kalnica, 2004
foto: P. Szechyński

W dziełach: "Pieśni o ziemi naszej", "Rzut oka na północne stoki Karpat", "Północny wschód Europy pod względem natury" oraz "Obrazy z życia i natury" zawarł Wincenty Pol głęboką wiedzę o przyrodzie, nie tylko polskiej. Jednym z bardziej znanych jego utworów stał się poemat "Rok myśliwca" - poetycka forma kalendarza łowieckiego z opisem tradycji myśliwskich.

Należy również pamiętać, iż Wincenty Pol był też prekursorem typologii leśnej, wiele lat później rozwiniętej przez naukę. Fachową wiedzę leśną Pol zawarł w "Obrazach z życia i natury", wydanych w roku 1851, z którego to dzieła m.in. pochodzi słynne: "Im dalej w las - tem więcej drzew".

Szumny dwór - rodzinny dom Adolfa i Marii Ciałowiczów, wcześniej zamieszkiwany przez Wincentego Pola podczas jego pobytu Kalnicy w latach 1836-39
foto: ze zbiorów M. Ciałowicz

Dwór Wincentego Pola, zwany Szumnym znajdował się w widłach potoków Kalniczka i Tarnawka. W. Pol osiadając na tutejszej gospodarce w pełni poświęcił się życiu ziemiańskiemu. Kalnica słynęła z hodowli wołów, karmionych głównie kartoflami a okoliczne lasy z obfitości zwierzyny grubej, na którą polował z hrabią Krasickim. Do historii literatury przeszedł słynny zimowy atak wygłodniałych dzików na Kalnicę, który szczegółowo opisał we wspomnianych wyżej "Obrazach z życia i natury".

Krótki, bo niespełna czteroletni okres pobytu w Kalnicy, poświęcił Pol na poprawę warunków bytowych oraz podnoszeniu poziomu umysłowego podległych mu chłopów. Pisał: "stawiałem chaty, robiłem drogi, budowałem mosty i tartaki, sądziłem sprawy, niosłem lekarstwo chorym, pomoc ubogim lub skrzywdzonym.". Sądził sprawy karne i cywilne, egzekwował kary. Jego praca organiczna spotkała się jednak z niezrozumieniem chłopów i niechęcią okolicznej szlachty.

Pozostałości stodoły z tablicą pamięci W. Pola
foto: P. Szechyński

W sierpniu roku 1833 wspólnie z Zygmuntem Kaczkowskim odbył wyprawę na Łopiennik, którą Kaczkowski później opisał w swoim pamiętniku. Więcej: Łopiennik

Okres kalnicki w twórczości Pola jako poety zajmuje ważne miejsce. Stał się osnową poematu o czujnym rycerzu kresowym pt. "Mohort czyli wieczory kalnickie". Także tutaj rozpoczął prace na Geografią i etnografią Polski. Cały jego dorobek - geografa-samouka, poety, uznaje się za imponujący i nazywa go ojcem nowożytnej geografii Polski. Wincenty Pol zmarł 2 grudnia 1872 roku w Krakowie.

W miejscu gdzie stał Szumny dwór zachował się praktycznie jedynie wieniec drzew, które niegdyś okalały budynek. Obok miejsca po dworze - dokładnie w odległości 5 metrów - poprowadzono obecną drogę. Po jej przeciwnej stronie pozostawiono fragment stodoły, na której umieszczona została tablica pamięci W. Pola o brzmieniu:

"W roku 1836 osiadłem w górach sanockich we wsi Kalenicy pod Beskidem
i począłem gospodarzyć a wolne chwile oddałem naukom przyrodzonym i specjalnie
studiom geograficznym"
W. Pol: "Pamiętniki"

Beskidzie Zielony! W trzy rzędy sadzony!
Beskidzie graniczny, Beskidzie kochany
Chłodem jelenim i mgłami owiany...
Gdzież czasy są owe, gdym konno tu hasał
gdym serce i oczy po Tobie ja pasał!
W. Pol: "Do Zielonego Beskidu".
PTTK lesko 1975.

Pozostałości stodoły
foto: P. Szechyński

Podobne tablice poświęcone Polowi znajdują się jeszcze - oprócz wspomnianego wyżej Łopiennika - w Lesku oraz Rzepedzi. Obok tablicy ustawione zostały trzy tablice informacyjne. Na jednej z nich znajduje się krótki opis pobytu Pola w Kalnicy, na drugiej wymieniono najważniejsze daty z jego życia a na trzeciej umieszczono mapę. Tablice wykonało i umieściło Nadleśnictwo Baligród.

Po wysiedleniu ludności i zniszczeniu zabudowań po roku 1945 wieś opustoszała. Następnie powstał tu PGR, który był miejscem pracy dla nowych mieszkańców. Obiekty te budowali więźniowie, podobnie jak budynki mieszkalne dla przyszłych pracowników. Oddział Zewnętrzny w Kalnicy był oddzialem terenowym Zakładu Karnego w Łupkowie, uległ likwidacji w 1978r. Nadleśnictwo Baligród postawiło leśniczówkę. PGR został zamknięty w latach 90, pozostały opuszczone zabudowania.

Pozostałości dawnego OZ, 2010
foto: P. Szechyński

Dziś jest to spokojna, nieco zapomniana ze względu na położenie wieś. Dobre miejsce wypoczynku dla osób, które szukają spokoju z dala od zatłoczonych szlaków. Przez wieś prowadzi droga z Tarnawy Dolnej do Kiełczawy i Mchawy. W pobliżu tereny nieistniejących wsi Sukowate oraz Kamionki. Blisko jest również do Turzańska - przez przełęcz pod Suliłą, na Suliłę (widokowy szczyt) oraz położonego nieopodal Średniego Wielkiego - Chocenia. W samej wsi ciekawa kapliczka przydrożna. Na pobliskim wzgórzu Gawgań (Berdo; 664m n.p.m) kapliczka z cudownym źródelkiem w miejscu zwanym Rozdile.

Sama Kalnica oraz okoliczne wsie to również miejsca, gdzie znajdziemy liczne pomniki przyrody. Największy z pomnikowych dębów - zwany Szumnym - rośnie na terenie dawnego Zakładu Karnego. Więcej na temat pomnikowych okazów drzew w tej okolicy w artykule:
Pomniki przyrody doliny Osławy i Kalniczki

P. Szechyński

Literatura:

1. Kryciński S., "Cerkwie w Bieszczadach", Warszawa 1995.
2. Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich; W-wa 1880.
3. Kamiński K., Echa Leśne 05/2008.
4. materiały Nadleśnictwa Baligród.
5. wspomnienia Moniki Ciałowicz - wnuczki Adolfa i Marii Ciałowiczów.

Miejsce gdzie stał dwór w Kalnicy
foto: P. Szechyński

Tablica w Kalnicy pamięci W. Pola
foto: P. Szechyński

Dawny cmentarz w Kalnicy
foto: P. Szechyński

Pomnikowy dąb "Szumny" w Kalnicy
foto: P. Szechyński

Dzisiejsza Kalnica
foto: P. Szechyński

Zobacz także:

Kamionki
Choceń
Suliła