» Miejscowości | Wołosate

Wołosate - historia i czasy obecne

Wołosate to obecnie niewielka, typowo turystyczna wioska, położona u podnóży Szerokiego Wierchu i Tarnicy i odgrodzona przełęczą Beskid od terytorium Ukrainy. Obecnie składa się na nią kilka domów ulokowanych wzdłuż drogi, parking dla turystów i kilka miejsc noclegowych. Odległość od Ustrzyk Górnych: 5 km.

Dzisiejsze Wołosate
foto: P. Szechyński

Historia miejscowości

Wieś założono w roku 1557, wówczas na granicy węgierskiej, pod nazwą Wołoschatka. Osadźcą i kniaziem był Tymko Kobrzynowicz. Początkowo zasiedlenie odbywało się w słabym tempie, nie było chętnych na zasiedlenie i lustracja z roku 1565 stwierdza, iż oprócz kniazia było tu zaledwie dwóch kmieci. Z czasem jednak zasiedlenie nabierało wyrazu i w roku 1578 syn Tymka - Maciej - otrzymał z rąk króla S. Batorego przywilej z potwierdzeniem praw do wsi, dokument zawierał również informację, że sołtystwo wołosackie obejmuje 5 łanów roli i 2 łany obszarów - było to wówczas bardzo dużo.

Wołosate, żuraw obok cmentarza. Na drugim planie Tarnica
foto: P. Szechyński

W roku 1616 było w Wołosatem już 10 łanów kmiecych a w 1627 - 10 i 3 łana. W wieku XVII i XVIII wieś była znana jako gniazdo beskidnictwa, czyli zbójnictwa, czemu sprzyjało położenie wśród gór i przy trakcie. Ponadto przez pobliską przełęcz Beskid często przechodziły bandy tołhajów z Węgier, którzy przy okazji rabowali mieszkańców Wołosatego. Ponieważ proceder ten był dość częsty większość mieszkańców Wołosatego szybko straciła motywację do uczciwej pracy i sama zajęła się zbójnictwem. Najazdy tołhajów wyludniły Wołosate, w roku 1665 był tu już tylko jeden łan uprawny. Wówczas potrzeba rąk do pracy była tak duża, że ewoluował nowy proceder - tzw. wykotctwo. Wykotcy parali się uprowadzaniem chłopów ze wsi szlacheckich za ich zgodą, tym sposobem osiedlono w Wołosatem m.in. trzy chłopskie rodziny z Łokcia oraz jedną z Dwernika.

Wołosate, hotelik "Pod Tarnicą"
foto: P. Szechyński

W Wołosatem wójtostwo należało do potomków osadźcy (Tymko Kobrzynowicza), co było rzadkością (w dużym skrócie: na ogół po śmierci dzierżawcy wsi, majątek wracał do króla, który mógł nadać go komuś innemu). Wójtowie Wołosatego nie byli szlachcicami i z tego powodu trudno było im utrzymać się na swym dziedzictwie, nie mniej stan taki trwał do XVIIIw. W roku 1706 Jan Urbański wszczął procedurę przejęcia wójtostwa od Kobrzynowiczów. Powołał komisję do oddania sobie wołosackiego wójtostwa oraz załatwił dekret komisarski korzystny dla siebie. Po wieloletnich zabiegach Kobrzynowiczów udało im się odzyskać prawo do posiadania wójtostwa - przywilej taki nadał im w roku 1724 August II. Zawarto w nim jednak klauzulę mówiącą o ustąpieniu sukcesorów (na wypadek śmierci wymienionych w dokumencie) za stosowną rekompensatą.

Wołosate, parking
foto: P. Szechyński

Po I rozbiorze Polski, który miał miejsce w roku 1772, Wołosate przeszło pod administrację austriacką. W roku 1785 we wsi odnotowano 386 mieszkańców (365 grekokatolików, 5 katolików rzymskich oraz 6 Żydów). Cztery lata później przyporządkowano je urzędowi kameralnemu w Dobromilu. W latach 1785-1840 w Wołosatem zamieszkiwali m.in. (na podst. ksiąg metrykalnych) Badyda, Behow, Chajda, Furgan, Gudzan, Huda, Janko, Jaremicz, Łyczkow, Machnycz, Mościc, Mungolicz, Płatko, Priatka, Tałabyda, Tełeban, Zanycz. Ciekawostką jest fakt, iż największą obelgą skierowaną do kogoś było wówczas "ty chodaku".

Początkiem wieku XIX Austriacy przeprowadzili reorganizację dóbr rządowych, gdyż uznali że administrowanie częścią z nich jest nieopłacalne i warto sprzedać je w ręce prywatne. Tak też stało się z Wołosatem, które w wyniku licytacji z 02.11.1819 roku trafiło (razem z Ustrzykami Górnymi) w ręce Jakuba i Józefa Ritterów za cenę 8251zł. Kolejni przedstawiciele familii byli w posiadaniu wsi do roku 1857. W 1852 wykonano pomiary, mapę katastralną oraz sporządzono dokumenty własnościowe i gospodarcze - dzięki tym czynnościom powstał materiał precyzyjnie prezentujący życie ówczesnej wsi. W 1854r. wykazano 460 osób mieszkających w Wołosatem.

Wołosate, parking - WC dla turystów przed przebudową
foto: P. Szechyński

Słownik geograficzny z końca XIXw. odnotowuje Wołosate jako górską wioskę, położoną na granicy węgierskiej i ciągnąca się wzdłuż potoku jedną długa ulicą (co nie uległo zmianie do dziś). Parafia rzymskokatolicka dla mieszkańców wsi mieściła się wówczas w dość odległej Polanie, natomiast greckokatolicka w pobliskich Ustrzykach Górnych (przy czym wcześniej Wołosate miało swoja parafię). Wieś posiadała własną cerkiew. Wg słownika wieś zamieszkiwało wówczas 706 mieszkańców w 104 domach. Posiadłość tabularna miała 3826 mórg prawie samego lasu, posiadłość mniejsza 943 morgi roli, 542 morgi łąk i ogrodów, 1206 mórg pastwisk i 415 mórg lasu.

Najwcześniejsza wzmianka o popie z Wołosatego pochodzi z 1676 roku, a więc już wtedy istniała tu cerkiew parafialna. Ostatnia została zbudowana w roku 1837 i przyjęła wezwanie św. Wielkiego Męczennika Dymitra. Była to trójdzielna, drewniana cerkiew w stylu bojkowskim z dachami namiotowymi (brogowymi) na poszczególnych częściach budowli. Cerkiew została spalona (podobnie jak zabudowania wsi) w roku 1947, pozostała po niej jedynie podmurówka i cerkiewny cmentarz. Więcej na temat cerkwi oraz zdjęcia: cmentarz i miejsce po cerkwi w Wołosatem

Wołosate, miejsce po cerkwi
foto: P. Szechyński

Przygraniczne położenie powodowało silny wpływ sąsiedniej kultury na Wołosate i odwrotnie. Powszechne były małżeństwa z mieszkańcami bliskich, leżących po drugiej stronie granicy wiosek - Łubni, Turzycy czy Bystrej. Z Węgier sprowadzano bydło, które na miejscu hodowano, noszono też stroje charakterystyczne dla kultury węgierskiej. Chyżą określano izbę, podczas gdy w innych miejscowościach nazwą ta określało się całą chatę. Z zapisków prof. Reinfussa dowiadujemy się również, że Wołosate było jedną z najdalej wysuniętych na wschód wsi, gdzie nosiło się tzw. czuchanie (czuchania to sukienny płaszcz z charakterystyczną cechą, jaką był element pleców tzw. kapa przeważnie z frędzlami u dołu). Odnotował on również fakt noszenia tu przez mężczyzn długich włosów, na święta smarowanych masłem i zaplatanych w dwa opadające na piersi warkocze.

Wołosate, miejsce biwakowe dla turystów
foto: P. Szechyński

W 1891 roku Wołosate trafiło w ręce przedsiębiorców drzewnych - Wołosate i Ustrzyki Górne nabył wówczas dr Arnold Rapoport Edlen de Porada a po nim odziedziczył je w 1909 Alfred Rapoport Edlen de Porada. Zakupione tereny miały stanowić źródło surowca drzewnego dla ich zakładów - sieci tartaków parowych - jednak działalności tej nie udało się rowinąć na tym terenie. W roku 1912 dobra te zakupili kolejni potentaci drzewni: Feiwel Adlersberg i Bertold Politzer. Niemal natychmiast Feiwel wykupił udziały kolegi i jako samodzielny właściciel zarządzał nimi do wybuchu II wojny światowej.

Początkiem wieku XX Wołosate było najliczniejszą wsią w południowo-wschodniej części ziemi sanockiej, licząc w 1913 roku 1040 mieszkańców. Spore straty miejscowość ta poniosła podczas I wojny światowej, kiedy to tędy żołnierze rosyjscy przeprowadzali szturmy mające na celu przebicie się na stronę południową. Pozostały tu bardzo liczne okopy, które zachowały się w bardzo dobrym stanie do lat 80.XX wieku - wówczas bezsensowna i szkodliwa rekultywacja prowadzona przy pomocy materiałów wybuchowych zrównała wszystko z ziemią. W okresie międzywojennym nastąpił wzrost zaludnienia, które zmniejszyło się w wyniku działań I wojny. W roku 1921 było tu 819 (w tym 450 narodowości polskiej) mieszkańców i 137 domów a w 1931 - już 1084 osoby i blisko 180 budynków mieszkalnych.

Wołosate, droga na przełęcz Bukowską szlakiem czerwonym
foto: P. Szechyński

We wrześniu 1939 Wołosate znalazło się w niemieckiej strefie okupacyjnej i znajdowało się w niej do roku 1944, kiedy to zostało przekazane polskiej administracji. Grunty rolne i leśne Adlersberga zostały przejęte przez Państwo w roku 1945. Ze względu na położenie w praktyce tereny te były poza jakąkolwiek kontrolą. Stacjonowały tu często oddziały UPA. W maju 1946 ludność narodowości ukraińskiej wysiedlono do ZSRR. Pozostało zaledwie kilka rodzin, które wkrótce przeniesiono do Ustrzyk Górnych (stacjonował tu wówczas oddział ppłk Jana Gerharda, późniejszego autora "Łun w Bieszczadach") a stamtąd wraz z pozostałymi mieszkańcami tej miejscowości wysiedlono w ramach akcji "Wisła" w okolice Szczecinka. W roku 1947 budynki w Wołosate jeszcze stały, korzystano m.in. z tamtejszego młyna, wkrótce wszystkie zostały spalone. Z dawnej wsi zachował się cmentarz, podmurówka cerkwi i przydrożne krzyże.

Szlak niebieski z Wołosatego na Tarnicę
foto: P. Szechyński

Tereny te przez wiele powojennych lat stały puste. Końcem lat 60.XX w. powstała w Wołosatem mała osada przy fermie hodowlanej. W latach 1977-1981 wieś nosiła urzędową nazwę Roztoka. Początkiem lat 80 przejął ją "Igloopol" i to na polecenie tej firmy wojsko przeprowadziło rekultywację terenu materiałami wybuchowymi. Niedokończoną fermę przejął w 1991 roku Bieszczadzki Park Narodowy, który teren ten zaczął przystosowywać pod kątem turystyki. W 1994 rozpoczęto wytyczanie szlaku/ścieżki z Wołosatego na Tarnicę. Uporządkowany i przystosowany do zwiedzania został również cmentarz i cerkwisko. Powstała również Zachowawcza Hodowla Konia Huculskiego, która oferuje naukę jazdy konnej oraz wycieczki w terenie po znakowanych szlakach konnych a także przejażdżki bryczką. W latach 80.XX w. działała tu również stanica kieleckiego ZHP, odbywał się w niej festiwal piosenki bieszczadzkiej "Wołosate".

Turystyka

Dziś Wołosate jest niewielką turystyczna osadą w dolinie Wołosatki. W sezonie letnim panuje tu bardzo duży ruch turystyczny, gdyż stanowi ono doskonałą bazę wypadową na Tarnicę oraz Halicz.

Wołosate
foto: P. Szechyński

Licznie przybywają tu zarówno turyści indywidualni, jak i zorganizowane grupy. W centrum osady znajduje się płatny parking oraz niewielki sklepik i bar. Parking to pozostałości po Igloopolu. Dawniej na jego tyłach była toaleta dla turystów, której zwłaszcza w upalne letnie dni nie trzeba było szukać - zapach roznosił się po całym parkingu. Ostatnimi laty infrastruktura uległa jednak znacznej poprawie. Przy parkingu znajduje się m.in. salka edukacyjna BdPN a w niej niewielki bar, w którym można kupić kawę oraz soki prosto z tłoczni.

W pobliżu parkingu, BdPN wybudował nową wiatę dla turystów oraz miejsce na ognisko. Punkt kasowy i wejście na szlaki znajdują się nieopodal dawnego cmentarza, można tu nabyć (oprócz biletów) mapy, przewodniki, itp. wydawnictwa oraz drobne pamiątki. Na szlakach (wszystkich na terenie parku) zabronione jest wprowadzanie psów oraz jazda rowerem.

Bieszczadzki express ;) W sezonie letnim stale kursują tu busy
foto: P. Szechyński

Przy drodze z Ustrzyk Górnych do Wołosatego ciekawe torfowisko wysokie. Sama droga, niegdyś niemiłosiernie dziurawa (choć wojewódzka), została ostatecznie wyremontowana i obecnie do Wołosatego można dojechać bez obaw o własny pojazd. Duża zasługa w tym śp. Bogusławy Kranz - sołtys Ustrzyk Górnych mieszkającej w Wołosatem - której udało się inwestycję doprowadzić do końca. Pamiątkowy głaz jej pamięci znajduje się obok torfowiska a Rada Gminy Lutowiska uchwaliła, iż odcinek drogi wojewódzkiej nr 897 Ustrzyki Górne - Wołosate nosił będzie imię Bogusi Kranz. Sama droga prowadzi na przełęcz Beskid (wyremontowany jest odcinek do końca wsi), gdzie znajduje się granica z Ukrainą. Wstęp na ten odcinek drogi jest wzbroniony - zgodnie z regulaminem parku. Swojego czasu na przełęczy i w jej okolicy odbywały się Dni Dobrosąsiedztwa Wołosate - Łubnia, organizowane m.in. po to, aby ludzie mieszkający po obu stronach granicy mogli się lepiej poznać. Przez kilka lat z rzędu mieszkańcy przygranicznych wiosek odwiedzali się wzajemnie i prezentowali swoją kulturę. Na przełęczy Beskid odbywała się odprawa paszportowa, były spotkania przedstawicieli administracji obu stron oraz koncerty ludowych zespołów. Projekt ten nie jest obecnie kontynuowany - a szkoda.

Miejscowość nie jest zbyt pojemną baza noclegową, ale kilka obiektów zajmuje się wynajmem pokoi.

Szlaki z Wołosatego to:

- szlak czerwony: Wołosate - Przełęcz Bukowska - Rozsypaniec - Halicz - Przełęcz Goprowska - Siodło pod Tarnicą - Szeroki Wierch - Ustrzyki Górne

- szlak niebieski: Wołosate - Siodło pod Tarnicą - Przełęcz Goprowska - Bukowe Berdo - Widełki

W obu powyższych przypadkach wejście na Tarnicę odbywa się krótkim szlakiem łącznikowym koloru żółtego z Siodła pod Tarnicą.

Równolegle do w/w szlaków prowadzą ścieżki przyrodnicze: "Orlik krzykliwy" z Wołosatego na Tarnicę (25 przystanków, ok. 2h w jedną stronę) wzdłuż szlaku niebieskiego oraz "Pierwiosnka długokwiatowa" z Wołosatego przez Halicz do Siodła pod Tarnicą (28 przystanków, ok. 5h). Z Ustrzyk Górnych do Wołosatego biegnie również ścieżka przyrodnicza "Salamandra" (19 przystanków, ok. 2h).

Opisy szlaków:

Z Wołosatego na Tarnicę
Z Wołosatego przez przełęcz Bukowską, Halicz i Siodło szlakiem czerwonym

oprac. P. Szechyński

Literatura:

1. Augustyn M., "Nazewnictwo wsi Wołosate", Bieszczad nr 6, Ustrzyki Dolne 1999.
2. Kryciński S. (red.), Krukar W., Gruszczyński M., "Bieszczady, Słownik Historyczno-Krajoznawczy, cz.2, Gmina Cisna". Warszawa 2007.
3. Słownik Geograficzny Królewstwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, tom. XIII, Warszawa 1898,
4. Kryciński S., "Cerkwie w Bieszczadach", Warszawa 1995.

Zobacz także:

Wołosate noclegi
Stanowisko Rady Naukowej Bieszczadzkiego Parku Narodowego w sprawie planowanego przejścia granicznego Wołosate - Łubnia

Wołosate zimą
foto: M. Piela

Wołosate, droga obok cmentarza
foto: P. Szechyński

Wołosate, most na drodze na przełęcz Beskid
foto: P. Szechyński

Wołosate, stara piwnica
foto: P. Szechyński

Wołosate, stajnie koni huculskich
foto: P. Szechyński

Wołosate wiosennym wieczorem, początek wsi na wysokości parkingu. W tle Połonina Caryńska
foto: P. Szechyński

Wołosate, koniec wsi od strony wschodniej na wysokości cmentarza. W tle droga na przełęcz Bukowską
foto: P. Szechyński