» Miejscowości | Zatwarnica

Zatwarnica - historia i teraźniejszość

Rys historyczny Zatwarnicy

Zatwarnica to niewielka wieś położona w dolinie Sanu, nad potokiem Głęboki, pomiędzy Połoniną Wetlińską i Smerekiem na południu oraz pasmem Otrytu od północy, 13km od trasy wielkiej obwodnicy bieszczadzkiej.

Zatwarnica
foto: P. Szechyński

Wieś nazwę swą (Zathwarnica, Zatwarnica, Zatwardnica, Zatwarnycia - w różnych czasookresach) zawdzięcza prawdopodobnie ukr. słowu "zatwir", czyli zawór lub zamek, ale też możliwe, iż pochodzi od "tworjenie" - tworzenie, twarzenie - w kontekście produkcji sera twarogowego.

Lokowana przed rokiem 1565 (pierwsza wzmianka w 1580) na prawie wołoskim w dobrach sobieńskich będących własnością rodu Kmitów. Do wsi należał wówczas również przysiółek Bałwańskie. Regestr podatkowy z 1589 roku wykazał dobra wsi oraz przysiółka Bałwańskie - w tym czasie wieś była już opodatkowana, czyli upłynął okres 24 letniej wolnizny (zwolnienie z podatku), stąd założenie że Zatwarnica musiała być zasiedlana już przed rokiem 1565. Samo Bałwańskie istniało jako odrębna osada na przełomie XVI/XVII wieku - potem zostało "wchłonięte" przez Zatwarnicę a nazwa wyszła z obiegu (Bałwańskie - od ukr. "bowan", tj. polskie: kruszyna pospolita). Kniaziowie z Zatwarnicy przybrali nazwisko Zatwarniccy i pieczętowali się herbem Sas.

Zatwarnica, 2005
foto: P. Szechyński

Końcem XVI wieku, ówczesny właściciel wsi, którym był Erazm Herburt nadał trzem Zatwarnickim część gruntów nad potokiem Sikawka - z dużym prawdopodobieństwem powstał w ten sposób przysiółek Sękowiec (wcześniej: Sikawiec), który posiadał odrębność do roku 2002, kiedy to został włączony administracyjnie do Zatwarnicy.

W XVIII wieku w Zatwarnicy osiedliło się kilka rodzin chłopskich polskich i niemieckich, na co wskazują ich nazwiska, np. Mazur i Gaber. Legendy z tegoż samego okresu wspominają pobyt w Zatwarnicy Ołeksy Dowbusza - miał onmieć swoją kryjówkę w miejscu zwanym Skała znajdującym się na grzbiecie połoniny gdzie była jaskinia.

W 1846 roku za udział w powstaniu przeciwko Austriakom uwięzieni zostali uczestnicy wyprawy na Sanok: dzierżawca Franciszek Żukotyński oraz mandatariusz (pełnomocnik) Bernard Hupczyc.

W powstaniu styczniowym roku 1863, skierowanym przeciw Rosji brało udział co najmniej dwóch mieszkańców Zatwarnicy:

• August Mroczkowski, urodzony w Zatwarnicy w roku 1845. Przerwał studia by wziąć udział w walkach. Służył jako szeregowy w oddziale karabinierów u Horodyńskiego i Komorowskiego. Walczył pod Radziwiłowem i Poryckiem, gdzie został ranny. Po powstaniu był profesorem gimnazjalnym w Sanoku, gdzie uczył historii naturalnej i języka polskiego.
• Wiktor Adam Zbyszewski, urodzony w Zatwarnicy, gdzie jego ojciec był dzierżawcą majątku. Po ukończeniu studiów prawniczych był adwokatem we Lwowie. Aktywny działacz polityczny w okresie Wiosny Ludów w roku 1848. W czasie powstania styczniowego pracował w organizacji jako jako naczelnik okręgu w Rzeszowie. Był cenionym adwokatem i burmistrzem Rzeszowa w latach 1887-1890, wybrany został do Rady Państwa i Sejmu Krajowego. Zmarł w roku 1896.

W 1868 roku powierzchnia Zatwarnicy wynosiła 6999 mórg (4027,9ha) z czego 4591,3 mórg stanowiły lasy. Teren wsi obejmował znaczną część Połoniny Wetlińskiej, dlatego na szerszą skalę prowadzono tu wypasy bydła. Do Zatwarnicy należało 400 mórg połoniny, która stanowiła własność dworską. Chłopi dzierżawili fragmenty połoniny tworząc spółki składające się z 10-15 osób. Bydło należące do takiej spółki było wypasane przez 3-4 osoby, które zmieniały się co 3 dni. Na noc zapędzano je na polanę zwaną Katyczowa Niżna, gdzie nocoało i było strzeżone przed atakami niedźwiedzi a pasterze budowali sobie koliby kryte korą bukową.

Makieta cerkwi z Zatwarnicy, stojąca na cerkwisku
foto: P. Szechyński

Zatwarnica
foto: P. Szechyński

Słownik geograficzny z roku 1880 opisuje Zatwarnicę następująco (pisownia oryginalna): "wieś, powiat liski, w górzystej i lesistej okolicy, na lewym brzegu Sanu, 16klm. na południowy-zachód od Lutowisk. Ciągnie się długą ulicą w wąskiej dolinie pot. Głębokiego (dopł. Sanu). Średnie wznies. przy cerkwi wynosi 538mt. Ku południowi wznoszą się góry do 864mt., ku północy szczyt "Odryty" (847mt.), na zach. i na wsch. działy wodne dopływów Sanu zniżają się ku płn. Cerkiew drewniana należy do par. gr.-kat. w Dwerniku. Do gminy należą wólki: na prawym brzegu Sanu: Sękowiec, na płd. u stóp Połoniny Wetlińskiej (1253mt n.p.m.) Suche Rzeki (Suchy Riki). Cała gmina z obszarem dworskim ma 93dm. i 614mk. (303 męż. i 301 kob.); 568 gr.-kat, 16 rzym.-kat (par. w Polanie) i 46 izrael. Obszar tabularny (Hug. Muellera) wynosi 5406 mr., w tem 4562 mr. lasu, pos. mn. ma 120 mr. roli, 277 łąk, 279 pastw. i 23 lasu. Zatwarnica graniczy na wschód z Ruskiem i Chmielem, na zach. z Hulskiem."

Zatwarnica, miejsce po dawnym młynie
foto: P. Szechyński

Pierwszy młyn w Zatwarnicy wzmiankowany był w roku 1589, w roku 1640 odnotowano istnienia młyna i folusza, natomiast w roku 1655 istniał już sam młyn. Folusz to maszyna do wytwarzania (folowania) sukna a także budynek w którym stała. Folowanie, które zwiększało zawartość tkaniny odbywało się poprzez jej spilśnianie; tkaninę umieszczano w foluszu - urządzeniu napędzanym wodą a drewniane młoty (stępory) ją uderzały. Po obróbce, skurczoną o 1/4 tkaninę naciągano na ramy i suszono na słońcu).

Mini-tartaczek w Zatwarnicy, 2011
foto: P. Szechyński

Gdy w XVIII wieku nastąpił podział wsi na 3 folwarki, powstały prawdopodobnie 3 młyny, jednak w roku 1780 mapa von Miega (MIEG) nie wskazuje żadnego młyna w Zatwarnicy. Prawdopodobnie młyn został zniszczony wskutek jakiejś kleski żywiołowej, lub z powodu skomplikowanej sytuacji własnościowej wsi. Brak co najmniej jednego młyna w dość dużej wsi jaką była wówczas Zatwarnica, stanowi swego rodzaju anomalię. Sytuacja wróciła do normy na początku wieku XIX. Badania metryk wsi tego regionu wskazują, że wiele rodzin młynarskich pochodziło z Zatwarnicy - prawdopodobnie tutejsi młynarze zajmowali się nie tylko przetwórstwem zboża, ale również budową obiektów o napędzie wodnym.

Księgi metrykalne wymieniają następujące nazwiska młynarzy: Grzegorz Chomik (1884r.), Stanisław Waszczar (1884r.), Michał Demytrowicz (1890r.), Teodor Batczak (zm. 1901r.). W okresie międzywojennym młyny prowadzili J. Mucha i J. i M. Tokarczyk. Młyny w Zatwarnicy zlokalizowane były w następujacych miejscach:

• Młyn i tartak "dolny" - 400 metrów poniżej hotelu Zatwarnica (BARR), na lewym brzegu potoku Głęboki. Wykorzystano tu naturalne kolano potoku, po którego cięciwie przekopano młynówkę o długości 100m. Unikatowe dla tego obiektu było rozwidlenie młynówki (60m poniżej wlotu) na dwie odnogi. W roku 1852 na górną odnogą istniał niewielki młyn. Ok. roku 1870 w miejscu starego wybudowano nowy - dużo większy obiekt a nad drugą odnogą tartak wodny. Ok. 70m poniżej wlotu młynówki istniała tama długości 15m. Młyn w tym miejscu istniał do końca II wojny.
• Młyn i "górny" - ulokowany w miejscu gdzie łączy się potok Hylaty z potokiem Rzeka. Tu również wykorzystano dogodne warunki terenowe: duża różnica poziomów pomiędzy skrajnymi punktami łuku. Po cięciwie łuku przebito w skale młynówkę długości 60m, głęboką - w wyniku czego powstał wodospad. Energię wodospadu wykorzystano do napędu młyna. Do dziś potok płynie korytem owej młynówki, natomiast naturalne koryto zostało zamulone. Wielkość przepływu regulowano 10 metrową tamą za którą powstał zbiornik retencyjny o powierzchni 300m².

Ponadto młyny istniały w przysiółkach Zatwarnicy: młyn w Suchych Rzekach (środkowa część dawnej zabudowy; 80m poniżej ujścia potoku Berdo do Rzeki) oraz młyn "dolny" w Suchych Rzekach (330m powyżej ujścia Rzeki do Sanu).

Obelisk upamiętniający wykonanie drogi (wzdłuż Hylatego) z napisem "Drogę budowała Dolnośląska Jednostka Inżynieryjna". Obecnie tego typu obelisku również są usuwane, co zakrawa na głupotę. Drogi budowali zwykli, szeregowi żołnierze służby zasadniczej, nie mający z polityką nic wspólnego.
foto: P. Szechyński

Końcem XIX wieku Zatwarnica miała trzy przysiółki - Sękowiec, Suche Rzeki oraz Kalinów. W okresie międzywojennym w Zatwarnicy mieszkali m.in.: Wasyl Buriak, Jan Dochlid, Wasyl Ilków, Wasyl Huk, Stefan Kołybanycz (był ostatnim sołtysem przed II wojną), Dymitr Kowalił, Jan Miśko, Łucio, Jan Mucha, Jan Olejnik, Michał Sagol, Semen Sagol, Wasyl Semanycz, Dymitr Szutiak, Władysław Tobolewski, Bazyli Tokarczuk s. Macieja, Maciej Tokarczuk, Semen Tokarczuk, Ignac Tymczuła. W Zatwarnicy mieszkało również kilka rodzin cygańskich, zajmujących się kowalstwem, byli grekokatolikami.

W roku 1934 Zatwarnica została siedzibą gminy zbiorowej, która obejmowała: Chmiel, Hulskie, Krywe, Ruskie, Studenne i Tworylne. Gmina należała wówczas do powiatu leskiego, województwa lwowskiego.

Tablica na obelisku upamiętniającym poległych milicjantów. Napis głosi: "Pierwsi, którzy w 1944 roku oddali swe życie utrwalaniu władzy ludowej na terenie ziemi bieszczadzkiej. [nazwiska] Cześć ich pamięci. W XXX rocznicę powstania M.O. i S.B.
Zatwarnica 7 X 1974r."
foto: P. Szechyński

We wrześniu 1939 na Sanie ustalona została granica państwowa niemiecko-sowiecka. W wyniku jej przeprowadzenia Zatwarnica i przysiółki: Suche Rzeki oraz Kalinów znalazły się po stronie niemieckiej, natomiast Sękowiec przeszedł pod okupację sowiecką. Niemcy pozostawili przedwojenne gminy zbiorowe, zatem Zatwarnica nadal była siedzibą gminy - przy czym podział administracyjny został zmieniony i wieś podlegała pod okręg sanocki wchodzący w skład obwodu krakowskiego. Od jesieni 1944 teren wsi pozostawał poza kontrolą polskiej administracji ze względu na przewagę UPA.

Nowa tablica z roku 2020
foto: M. Piela

Na terenie tym próbowano utworzyć posterunki milicji. Posterunek w Zatwarnicy działał krótko. Pierwszy napad UPA na niego miał miejsce w listopadzie 1944 r. Zginał wówczas komendant posterunku Stanisław Śliwa. Wkrótce w pobliżu zginęli inni milicjanci. Na terenie przyległym do cmentarza w roku 1974 ustawiono pamiątkowy obelisk z nazwiskami zabitych milicjantów. Byli to Stanisław Śliwa (s.Piotra), Stanisław Śliwa (s.Marcina), Franciszek Borgosz, Jan Maciejewski, Mieczysław Radwański oraz Józef Leszczyszyn. Obelisk ufundowano w 30 rocznicę powstania MO i SB. Ponieważ na obelisku znajduje się napis, iż w/w polegli podczas utrwalania władzy ludowej, w roku 2019 wydano nakaz usunięcia obelisku (Ustawa dekomunizacyjna). W roku 2020 pojawiła się nowa tablica, z której usunięto nazwiska poległych oraz fakt, iż byli związani z MO, tak aby przyszłe pokolenia wiedziały, że ktoś tu walczył, ktoś poległ, ale nie wiadomo kto. Tak wygląda prawda historyczna wg IPN.

Dziś w Zatwarnicy wydobywa się również ropę
foto: P. Szechyński

10 września 1945 banderowcy spalili zabudowania dworskie oraz tartak. W Suchych Rzekach znajdował się jeden z głównych obozów sotni Bira oraz szkoła podoficerska kurenia Rena. W roku 1946 próbowano w Zatwarnicy założyć kolejny polski posterunek Milicji Obywatelskiej, został jednak już po kilku dniach zlikwidowany przez oddział Bira, co spowodowało przeprowadzenie przez LWP akcji w wyniku której spalona została większa część zabudowy wsi oraz cerkiew. W czerwcu 1946 część mieszkańców Zatwarnicy wysiedlono do ZSRR. Resztę ludności (i tych, którzy wrócili) wysiedlono w ramach akcji Wisła w roku 1947. Zabudowania wsi spalono.

Znajdujący się po drugiej stronie Sanu przysiółek Sękowiec w latach 1945-1951 należał do ZSRR. Pierwsi nowi osadnicy przybyli do Zatwarnicy w roku 1957. W latach 1957-1965 w pobliżu ujścia potoku Głęboki do Sanu (dawny teren dworski) zbudowano kilkanaście nowych domów oraz hotel robotniczy. Od tego czasu miejsce to również zaczęto nazywać Sękowcem, przy czym należy pamiętać, że pierwotnie nazwa Sękowiec odnosiła się wyłącznie do terenów po prawej stronie Sanu, tam gdzie obecnie znajduje się leśniczówka oraz ośrodek domków wypoczynkowych "Sękowiec". Więcej o Sękowcu: Sękowiec i okolice

Turystyka w Zatwarnicy

Położenie Zatwarnicy sprawia, że jest ona dobrym miejscem wypoczynku dla osób nie przepadających za gwarem, ruchem samochodowym i natłokiem turystów - co ma miejsce choćby w położonej po przeciwnej stronie połoniny Wetlinie i okolicznych miejscowościach. Zatwarnica będzie dobrym miejscem dla ceniących względny spokój i wycieczki mniej uczęszczanymi trasami.

Zatwarnica jesienią
foto: P. Szechyński

Okolice Zatwarnicy to także doskonałe miejsce na wycieczki rowerowe, ze względu na sporą sieć dróg stokowych - większość z nich oznakowana jest znakami rowerowymi projektu "Zielony rower".

W miejscowości działa również mini-muzeum, ulokowane w izbach Chaty Bojkowskiej w Zatwarnicy. Pomysłodawcą wystawy jest Stanisław Natanek, który wraz z Małgorzatą Natanek udostępnia małą ekspozycje, opowiadając o Bojkach i zwyczajach bojkowskich. Większość zbiorów pochodzi z najbliższej okolicy: Suche Rzeki (pantofelek skórzany), Hulskie, Zatwarnica, Krywe czy Tworylne. Docelowo ma to być ekspozycja obejmująca wszystko co jest związane z Bojkami: stroje, narzędzia, przedmioty codziennego użytku i kultura. W okresie letnim jest możliwosć zobaczenia zbiorów. W przypadku gdy jest zamknięte na tablicy podany jest numer telefonu gdzie można zadzwonić i zawsze ktoś przyjdzie i otworzy. Wstęp bezpłatny - można wspomóc muzeum wolnymi datkami.

Poniżej kilka zdjęć mini-muzeum
foto: Mirosław Piela:

Na zdjęciach widoczne są stroje, obrazy oraz narzędzia i przedmioty użytkowe: motyczki, tasaki, topory ciesielskie, podkowy, korowaczki do drewna, garnki, elementy uprzęży, części wozów, krzyże i wiele innych.

Noclegi w Zatwarnicy

W kwestii noclegów nie jest to miejsce jeszcze specjalnie rozwinięte, jednak oferuje kilka kwater prywatnych oraz dwa większe ośrodki:

• OW Sękowiec - kolonia domków położonych po prawej stronie Sanu, na stoku, przy drodze do Rajskiego. Standard różny, na miejscu niewielki bar z lanym piwem. Nieopodal ośrodka również domek myśliwski Nadleśnictwa Lutowiska - dobry dla mających większe wymagania odnośnie warunków noclegowych.
• OW Bieszczadzkiej Agencji Rozwoju Regionalnego - niegdyś "Hotel Zatwarnica", powstał w latach dziewięćdziesiątych po przebudowie dawnego hotelu robotniczego. Dobre warunki, na miejscu stołówka - mogą z niej korzystać również turyści z poza ośrodka. Znajduje się w centrum wsi, obok dawnego cmentarza.

OW/hotel BARR w Zatwarnicy, 2006
foto: P. Szechyński

W samej Zatwarnicy warto zobaczyć cerkwisko oraz znajdujący się przy nim dawny cmentarz. Więcej na ten temat:
Cerkiew i cmentarz w Zatwarnicy

Kolejnym ciekawym miejscem jest wodospad na potoku Hylaty (d. zwany Szepit). Niegdyś ośmiometrowej wysokości, obecnie nieco zmalał, ale rzucić okiem warto. Po drodze pamiątkowa płyta upamiętniająca budowę drogi oraz czynny szyb naftowy. czas dojścia z szosy to nie więcej niż 20 minut. Więcej: Wodospad na Hylatym (Szepit)

Ponadto we wsi znajdują się 2 sklepy spożywcze, 3-4 bary z lanym piwem, przystanek PKS, punkty sprzedaży miodu.

Stacjonując w Zatwarnicy można odbyć wiele wycieczek pieszych po okolicy. Najciekawszymi propozycjami wydają się być:

• Zatwarnica - Hulskie - Krywe - Tworylne. Znakowaną ścieżką historyczno-przyrodniczą, kolor czerwony. Skręca ona przy kościele rzymskokatolickim w mocno wysłużoną drogę asfaltową. Kościół filialny pw. Dobrego Pasterza, konsekrowany został 2 października 1988 roku przez biskupa Ignacego Tokarczuka. Jego budowę rozpoczęto w roku 1985, wg projektu krakowskiego architekta Adama Polusa a pracami kierował ks. proboszcz Jan Kaplica, inż. Stanisław Rusin oraz Komitet Budowy. Kościół został wzniesiony przy współudziale większości mieszkańców. Po 30 minutach marszu ścieżka wchodzi na teren rezerwatu "Krywe" i kolejnymi jej ciekawszymi punktami będą: ruiny cerkwi i cmentarz w Hulskiem, ruiny cerkwi i cmentarz w Krywem (oraz inne pozostałości), ruiny oraz cmentarze w Tworylnem. Przy okazji warto również trochę zboczyć i rzucić okiem na wodospad na potoku Hulski.
  Więcej: Przysłup - Krywe, Tworylne i Krywe z Rajskiego
• Zatwarnica - Dwernik-Kamień (1004 m n.p.m.; d. Dwernik, Holica). Wycieczka na jeden z najbardziej widokowych szczytów w okolicy. Ścieżka oznaczona kolorem czerwonym - do końca wsi w kierunku Sękowca, następnie tuż przed mostem na Sanie odbija w prawo do lasu. Teraz intensywne podejście, które powinny wynagrodzić widoki z tego ciekawego szczytu. Druga - obecnie ciekawsza opcja - to Ścieżka przyrodniczo-historyczna "Hylaty", która prowadzi na Dwernik-Kamień przez wodospad na Hylatym. Ma formę pętli, co pozwala nie wracać cały czas tą samą trasą.
• Zatwarnica - Suche Rzeki - Przełęcz Orłowicza - Smerek. Od przysiółka Suche Rzeki znakowana ścieżka przyrodnicza "Jodła". Niegdyś po drodze była harcerska baza namiotowa i hotelik "Ostoja" w Suchych Rzekach. Kilka lat temu została rozebrana i obecnie nie funkcjonuje. Z Przełęczy Orłowicza oraz ze Smereka doskonałe, dookólne panoramy. Więcej na ten temat: Smerek z Zatwarnicy - ścieżka "Jodła"
• Zatwarnica - Sękowiec - rezerwat "Hulskie". Trasa wiedzie obok ośrodka Sękowiec, następnie skręca w drogę szutrową. Po chwili osiąga ścieżkę przyrodniczą "Hulskie" o długości 3,2 km. Można - po dojściu do szlaku niebieskiego - przejść m.in. na Otryt.
• Zatwarnica - "Hulskie-młyn". Bez znaków, trasa wiedzie drogą leśną wzdłuż Sanu. Celem są pozostałości młyna wodnego przy ujściu potoku Hulski do Sanu.
  Więcej: Hulskie młyn
• Zatwarnica (Sękowiec) - Nasiczne. Nowa znakowana ścieżka "Przez bieszczadzki las". Wiedzie stokami Dwernika-Kamienia.
  Więcej: Przez bieszczadzki las

Kościół w Zatwarnicy, przy drodze na Hulskie
foto: P. Szechyński

Tzw. Chata bojkowska w Zatwarnicy
foto: P. Szechyński

Wóz OSP Zatwarnica, 2023
foto: M. Piela

Zatwarnica zimą, 2024
foto: M. Piela

Powyższe stanowi tylko kilka propozycji tras. Posiadając mapę można zaplanować znacznie więcej wariantów. Ponadto warto odbyć kilka wycieczek rowerowych lub samochodowych po najbliższej okolicy, do obejrzenia m.in. cerkiew w Chmielu, cerkiew w Smolniku, cmentarz i kościół w Dwerniku, rezerwat "Śnieżyca wiosenna" w Dwerniczku (niestety "działa" tylko wczesną wiosną :D ), kaskady na Nasiczniańskim potoku, Lutowiska (ekomuzeum "Trzy kultury") i wiele innych interesujących obiektów.

Zobacz także:

Zatwarnica - galeria zdjęć
Wokół Otrytu - trasa rowerowa
Zatwarnica - noclegi
Sękowiec - noclegi

opracowanie/zdjęcia: P. Szechyński

Literatura (rys historyczny):

1. "Bieszczady, Słownik Historyczno-Krajoznawczy, cz.1, Gmina Lutowiska", UG - Warszawa 1995.
2. "Słownik Geograficzny Królewstwa Polskiego i innych krajów słowiańskich", Warszawa 1880.
3. Augustyn M., "Mieszkańcy Bieszczadów w powstaniu styczniowym", Bieszczad nr 6, UD 1999
4. Augustyn M., "Antropogeniczne zmiany środowiska wodnego w Bieszczadach do 1951r"., Bieszczad nr 13, Ustrzyki Dolne 2007.
5. Kryciński S., "Cerkwie w Bieszczadach", Warszawa 1991.

Zatwarnica na zdjęciach:
foto: Mirosław Piela

1. Zatwarnica, nowy asfalt (2017).
2. Zatwarnica (2013).
3. Zatwarnica, widok na wieś (2013).

4. Łąki nad Zatwarnicą (2013).
5. W Zatwarnicy (2013).
6. W Zatwarnicy (2013).

7. Kościół rzymskokatolicki w Zatwarnicy (2013). 8. Poranek w Zatwarnicy (2013).
9. Poranek w Zatwarnicy (2013).

Zatwarnica na zdjęciach:
foto: P. Szechyński

1. Zatwarnica, kościół rzymskokatolicki (2013).
2. Zatwarnica (2013).
3. Zatwarnica, widok na wieś (2013).

4. Zatwarnica (2013).
5. Zatwarnica, sklep i wiata (2013).
6. Zatwarnica, sklep spożywczy (2013).