Cmentarze i miejsca po cerkwiach (cerkwiska) oraz inne pozostałości sakralne w Bieszczadach

Wiele bieszczadzkich cmentarzy, niczym relikt przeszłości, stanowi do dziś świadectwo nie tak odległych jeszcze czasów a już minionych. Zapomniane, opuszczone, zarośnięte, rozkradzione przez złomiarzy, są dziś często jedyną pamiątką po istnieniu licznych niegdyś w Bieszczadach wsi. Te, które zostały po roku 1947 nadal użytkowane - są w nieco lepszym stanie, natomiast te, które są często jedynym znakiem po dawnej wsi składają się czasem z jednego nagrobka i resztek kamieni czy podmurówki zniszczonej cerkwi, otoczone starodrzewiem. Poniżej szerokie opisy i zdjęcia części takich miejsc - w tym cmentarze ewangelickie oraz wojskowe. Niektóre - np. Łuh, Jaworzec, Zawój, Tyskowa, Mików czy Kamionki - opisane są razem z nieistniejącymi wsiami w dziale "Dawne wsie".

Cmentarz i miejsce po cerkwi w Balnicy. Balnica. Po wysiedleniach cerkiew rozbierano etapami. Elementy drewniane posłużyły do budowy stajni w Woli Michowej. Murowane przetrwały dłużej, ale dziś zachowała się tylko kamienna podmurówka i dwa krzyże wieńczące świątynię. Wiele z elementów wyposażenia trafiło...

Cmentarz w Berehach Górnych. Berehy Górne. Cmentarz cerkiewny znajdował się bezpośrednio przy cerkwi. Cmentarz grzebalny - na północ od niej, ma wymiary ok. 50x140m. Otoczony murkiem z łamanego kamienia, zachowanym we fragmentach. Do początku lat 60 XX wieku stało tu ponad 100 nagrobków. Wówczas to większość z nich przerobiono na tłuczeń i zużyto do budowy trasy obwodnicy.

Cmentarz i cerkwisko w Beniowej. Beniowa. W roku 1852 odnotowano we wsi trzy cmentarze: cerkiewny i dwa grzebalne. Dzisiejszy cmentarz położony jest bezpośrednio przy cerkwisku, ulokowany na północ i południe od niego, pozostałe dwa nie istnieją. Na kilku nagrobkach zachowały się inskrypcje. Południowa część cmentarza uległa zniszczeniu w latach 80.XXw.

Cmentarz w Bereźnicy Niżnej. Bereźnica Niżna. Cmentarz w Bereźnicy (ob. Bereżnica) Niżnej założono dopiero w roku 1916. Do dziś zachowało się kilka nagrobków, krzyży i mogiły ziemne. Opis tego cmentarza i zdjęcia ujęte są razem z opisem dawnej wsi, która uległa zniszczeniu w latach 1945-47. Warto odwiedzić to urokliwe obecnie miejsce z dala od zamieszkałych zabudowań, prowadzą tu obecnie znakowane ścieżki.

Cmentarz w Bukowcu. Bukowiec. Cmentarz i resztki podmurówki cerkiewnej położone są w malowniczym miejscu wśród łąk za zabudowaniami gospodarskimi przy bocznej drodze wiodącej przez wieś. W cieniu wielkiej lipy została jedynie sypiąca się już dzwonnica parawanowa oraz resztki podmurówki dość wyraźnie zarysowane wśród trawy i zielska. Miejsce po cerkwi robi bardzo przygnębiające wrażenie.

Cmentarz w Bystrem. Bystre k.Baligrodu. Po dawnej wsi zachował się niewielki cmentarz oraz miejsce po cerkwi - kilka nagrobków oraz krzyży. Po samej cerkwi nie zachował się żaden ślad. Cmentarzyk został uporządkowany siłami społecznymi w roku 1994, Najbardziej rzucającym się w oczy jest grób właściciela dóbr Łubne - Józefa Jorasza oraz jego dzieci. Pozostałe nagrobki nie posiadają inskrypcji.

Cmentarz w Bystrem k.Czarnej. Bystre k.Czarnej. Relacja świątynia - miejsce wiecznego spoczynku we wsi Bystre przedstawia się zgoła inaczej niż w sąsiednich miejscowościach, takich jak Michniowiec, czy Lipie. Na czym polega ta odmienność? Otóż, cmentarz w Bystrem nie jest położony w bezpośrednim sąsiedztwie cerkwi, a nagrobki nie otaczają pierścieniem świątyni. Znajduje się 100 metrów od niej, po drugiej stronie drogi.

Płyta nagrobna Fieronii z Dubrawskich Orlickiej. Chmiel. Płytę znaleziono w roku 1960 na skarpie opadającej do Sanu w pobliżu cerkwi. Przeniesiono ją ponownie w pobliże świątyni. W roku 1999 wyciągnął ją z ziemi i ustawił pod okapem na tyłach cerkwi ks. Piotr Bartnik (wóczas był proboszczem w Dwerniku). W roku 2010 z inicjatywy Jerzego "Baryły" Nowakowskiego płytę wpisano do rejestru zabytków ruchomych pod nr B-350.

Cmentarz i cerkwisko w Czarnej Dolnej. Czarna Dolna. Czarna Dolna to wysunięta na zachód część Czarnej, rozciągająca się pod Sokołową Wolę i stoki Moklika. Warto zwrócić tu uwagę na dawną zabudowę wsi, kościół i kapliczkę. W Czarnej Dolnej istniała również greckokatolicka cerkiew pw. Wielkiego Męczennika Dymitra. Cerkiew nie przetrwała do dzisiejszych czasów (w przeciwieństwie do cerkwi w Czarnej).

Cmentarz w Dwerniku. Dwernik. Miejsce łatwe do odnalezienia, znaczy go tablica oznaczająca kompleks "Wieś Dwernik", na której znajduje się krótki rys historyczny wsi, szkic nieistniejącej obecnie cerkwi oraz mapka z historycznym układem zabudowy Dwernika. Niegdyś cmentarz ten składał się z dwóch części przedzielonych drogą. Do dnia dzisiejszego zachowała się tylko jedna jego część - zachodnia, która była mniejsza.

Cmentarz w Dźwiniaczu. Dźwiniacz Górny. Należy nadmienić że w Dźwiniaczu Górnym znajdowały się (i znajdują) dwa cmentarze. Ten znajdujący się na trasie ścieżki - starszy - kryje obecnie 16-17 nagrobków. Otoczony jest starodrzewiem i wielokrotnie częściej odwiedzany. Drugi - młodszy cmentarz, znajduje się niespełna 200m od cmentarza "starego" w kierunku zachodnim. Jest nieoznakowany i bywa odwiedzany sporadycznie.

Cmentarz w Górzance. Górzanka. Przypuszcza się, iż cmentarz został założony zaraz po wybudowaniu świątyni, a więc w latach 40. XIX wieku. Pierwotnie cmentarz niczym pierścień otaczał drewnianą cerkiew. Wraz z rozwojem wsi, wzrostem liczby mieszkańców przestrzeń grzebalna zaczęła się zapełniać i konieczne było powiększenie cmentarza. Jak wywnioskować można cmentarz rozszerzono w kierunku północnym.

Cmentarz w Habkowcach. Habkowce. Na bieszczadzkiej ziemi cmentarzy jest wiele. Jedne zadbane, ogrodzone, widać że ktoś o nich pamięta, ale są też cmentarze, o których pamięta już tylko sam Pan Bóg. Do których trafić jest naprawdę bardzo trudno, bo zginęły całkiem wśród lasów a czas zniszczył nawet kamienie. Przykładem może być Szczerbanówka, Huczwice czy Habkowce. O tym ostatnim chcę napisać.

Cmentarz i miejsce po cerkwi w Kielczawie. Kielczawa. Cmentarz i miejsce po cerkwi greckokatolickiej pw. św. Michała Archanioła znajdują się bezpośrednio przy drodze. Przed wejściem tablica z krótkim opisem cerkwi. Była to świątynia drewniana, orientowana, trójdzielna, szalowana pionowo deskami, wzniesiona w roku 1837.

Cmentarz i dawna cerkiew w Lipiu. Lipie. Zidentyfikowanie cmentarza w krajobrazie Lipia jest możliwe dzięki drzewostanowi. Niewielkie wyniesienie terenu (cmentarz zlokalizowany na wysokości 560m n.p.m., natomiast średnia wysokość dla zabudowy wsi wynosi 555m n.p.m.) oraz typowe dla bieszczadzkich cmentarzy gatunki drzew (jesion, lipa) uświadamiają, że tu musiał ingerować człowiek.

Cmentarz w Lutowiskach. Lutowiska. Cmentarz greckokatolicki w Lutowiskach znajduje się tuż przy drodze, po jej lewej stronie, wjeżdżając do Lutowisk od strony Smolnika. Cmentarz ten do II wojny światowej był wykorzystywany przez katolików wszystkich obrządków, ponieważ cmentarz rzymskokatolicki został założony w latach 20 XXw i znajduje się za kościołem. Pochodzenie datuje się na przełom XVIII i XIXw.

Cmentarz w Łupkowie. Łupków. Droga na ten cmentarz nie należy do najprostszych. Trzeba wiedzieć, gdzie zejść ze szlaku aby na niego trafić (cmentarz zlokalizowany jest około 600 metrów poniżej stacji kolejowej Łupków, przy czarnym szlaku Szwejka, nad potokiem). Jego położenie, wszechogarniająca zieleń, magia, cisza - rekompensują wszystkie trudy.

Cmentarz i cerkiew w Manastercu. Manasterzec. Niegdyś wokół cerkwi grzebano wiernych. Obecnie po dawnym przycerkiewnym cmentarzu pozostała jedna oznaczona mogiła. Wierni chowani są na cmentarzu grecko i rzymskokatolickim położonym vis � vis świątyni, za linią zabudowy. Cmentarz ten figuruje w gminnej ewidencji zabytków miasta i gminy Lesko. ego powierzchnia wynosi 0,52ha, otoczony jest siatką drucianą.

Cmentarz i kościół w Mchawie. Mchawa. Do 1967 roku wierni z Mchawy uczęszczali do kościoła parafialnego w Baligrodzie. Od lipca 1967 roku msze regularnie odprawiano w Mchawie: w każdą niedzielę i święto, w pierwsze piątki i soboty miesiąca, z okazji pogrzebów, w maju, czerwcu i październiku w kaplicy grobowej. Niestety była ona zdecydowanie za mała, gdyż mieściła zaledwie 15 osób.

Cmentarz i miejsce po cerkwi w Maniowie. Maniów. Na wschód od miejsca po cerkwi położony jest cmentarz cerkiewny. Zachowało się tu 9 nagrobków, jeden grób zbiorowy powojenny, mogiła z metalowym krzyżem, mogiły ziemne pozbawione nagrobków. Cztery nagrobki ogrodzone są żelaznym płotkiem. Ponadto znajduje się tu krzyż ze zwieńczenia cerkwi z charakterystycznym półksiężycem stojący obecnie na kamieniu.

Cmentarz i cerkwisko w Osławicy. Osławica. W roku 1821 zbudowano w Osławicy murowaną cerkiew greckokatolicką pw św. Mikołaja. Był to obiekt wizualnie bardzo zbliżony do istniejącej do dziś cerkwi w pobliskim Smolniku. Cerkiew nie uległa zniszczeniu w wyniku działań powojennych; do ruiny doprowadziło ją użytkowanie przez miejscowy PGR a rozebramo w latach 60 XXw, obok ulokowany był cmentarz cerkiewny.

Cmentarz i miejsce po kościele w Polanie. Polana. Założona w XV wieku wieś Polana była jedyną w głębi gór miejscowścią, w której większość mieszkańców stanowili Polacy. Była to również duża wieś a przed wojną również siedziba Gminy. Pierwszy kościół rzymskokatolicki w Polanie datowany jest na koniec XVII wieku. Ufundował go ówczesny właściciel wsi Franciszek Urbański, łowczy podolski.

Cmentarz i cerkwisko w Prełukach. Prełuki. Nieopodal cerkwi znajdowały się dwa cmentarze grzebalne. Większy z nich, zaraz obok cerkwi po przeciwnej stronie drogi oraz drugi - pod lasem (ok.250m), obecnie niemal zupełnie nieczytelny, pochowani są na nim również żołnierze z I wojny światowej biorący udział w walkach o pobliski szczyt Sokoliska.

Cmentarz i cerkwisko w Rabem k.Baligrodu. Rabe. Drewniana cerkiew w Rabem o nieustalonej dacie budowy, była odnawiana i ponownie konsekrowana w roku 1891. Nosiła wezwanie Zaśnięcia Matki Boskiej a Rabe było siedzibą parafii należącej do dekanatu baligrodzkiego. Cerkiew ta spłoneła podczas I wojny światowej w latach 1914-15. W okresie międzywojennym wybudowano kolejną.

Cmentarz i cerkwisko w Radziejowej. Radziejowa. Po cerkwi zachowały się do dziś fragmenty podmurówki oraz krzyże ze zwieńczeń. Zachował się także dawny cmentarz, na którym znajduje się kilka mogił ziemnych, jeden nagrobek powojenny oraz resztki kilku innych nagrobków. Dziś Radziejowa to niezamieszkała dolina.

Cmentarz i cerkwisko w Rajskiem. Rajskie. Cerkiew wysadzono w roku 1980. Została, mocno już zarośnięta sterta gruzu i kamieni. Obok charakterystyczne drzewo, które również ucierpiało na skutek wybuchu. Zachował się również krzyż ze zwieńczenia, który obecnie stoi oparty o drzewo. Na cmentarzu kilka nagrobków, m.in. nagrobki miejscowych parochów.

Cmentarz i miejsce po cerkwi w Siankach; grób hrabiny. Sianki. Drewniana cerkiew greckokatolicka pw. św. Stefana w Siankach zbudowana została w roku 1831 (konsekracja w 1834), przynależąc do parafii w pobliskiej Beniowej. Możliwe, że została przeniesiona tu z Zakarpacia, gdyż bryłą przypomina cerkwie z okolic Wołowca. Nie zbudowano jej - jak to najczęściej czyniono - w miejscu poprzedniej cerkwi, tylko ok. 400m na północ.

Cmentarz i cerkwisko w Skorodnem. Skorodne. Cmentarz ten wart jest odnotowania ze względu na intensywnie zanikający "charakter". Z dużym prawdopodobieństwem za kilkanaście lat może nie zostać po nim śladu. W okresie letnim zachowane nagrobki są trudne do zlokalizowania. W Skorodnem istniały dwa cmentarze - przycerkiewny, obok drewnianej cerkwi pw. św. Paraskewy z 1838r., oraz nieopodal - cmentarz grzebalny.

Cmentarz w Solince. Solinka. Cmentarz w Solince ulokowany był wokół cerkwi. Znajduje się ok. 400m od ostatnich zabudowań, po lewej stronie drogi. Dojście jest nieoznakowane i łatwo przeoczyć, gdyż znajduje się on powyżej drogi i jest z niej niewidoczny. Niegdyś prowadziła tam drewniana kładka przez rów, która była również znakiem rozpoznaczwczym, dziś pozostało kilka ledwie widocznych, wyciątych w skarpie schodków.

Cmentarz i miejsce po cerkwi w Sokołowej Woli. Sokołowa Wola. We wsi znajdowała się drewniana greckokatolicka cerkiew filialna (parafia w Daszówce, dekanat ustrzycki) pw. św. Dymitra. Powstała w roku 1827 i w tym samym roku została konsekrowana. Dokładnie 100 lat później cerkiew została odnowiona. Świątynia zbudowana na planie prostokąta. Babiniec, nawa i prezbiterium o tej samej szerokości - nie wyróżniały się w bryle.

Cmentarz ewangelicki Bandrów Kolonia i Steinfels oraz greckokatolicki Stebnik. W roku 1772 południowa część terytorium Rzeczpospolitej znalazła się pod panowaniem Habsburgów w wyniku I rozbioru Polski. Jednym z elementów polityki zaborcy było osiedlanie na tych ziemiach ludności nastawionej lojalnie wobec Austrii - głównie Niemców oraz w znacznie mniejszym stopniu Czechów. Miało to wpłynąć na podporządkowanie.

Cmentarz i dawna cerkiew w Stuposianach. Stuposiany. W centralnej części cmentarza, duży drewniany krzyż z tabliczką informującą, iż w tym właśnie miejscu stała cerkiew z 1787 roku. Obok kilka kamieni dawnej podmurówki. Resztę stanowi kilka porozrzucanych po całym terenie cmentarza nagrobków, w tym nagrobek (w części południowej, na prawo od cerkwiska, tuż pod płotem) Marcelego Wisłockiego zmarłego w 1897r.

Cmentarz i cerkwisko w Szczerbanówce. Szczerbanówka. Drewniana cerkiew pw. św. Dymitra w Szczerbanówce zbudowana została w roku 1858. Nie zachowały się żadne ślady, podmurówka dawnej cerkwi jest nieczytelna. Zachowały się dwa kute krzyże z jej zwieńczeń, z których do dziś na cerkwisku znajduje się jeden. Krzyż ten był naprawiany (maj 2001) i ponownie zamontowany w sierpniu 2002 przez NGK Magurycz.

Cmentarz i cerkwisko w Tworylnem. Tworylne. W pobliżu cerkwi stała kaplica dworska (dwór był niemal naprzeciwko), przy czym była to kaplica rzymskokatolicka i grekokatolicy z niej nie korzystali. Stała na cmentarzu cerkiewnym. Wzniesiono ją w 1893 roku z fundacji ówczesnego właściciela wsi. Zachowała się krypta grobowa.

Cmentarz w Woli Michowej. Wola Michowa. Ok. 200 metrów na południe od cerkwi, nie więcej niż 100m od torów kolejki wąskotorowej, skrywa się w niewielkim zagajniku dawny cmentarz. Od szosy prowadzi tu droga z płyt betonowych, cmentarz oddalony jest od niej o 20-30m - łatwy do odnalezienia, mimo że niewidoczny ani z szosy głównej, ani ze wspomnianej betonówki. Zachowało się tu kilkanaście czytelnych nagrobków.

Cmentarz i dawna cerkiew w Wołosatem. Wołosate. Cmentarz cerkiewny znajdował się wokół cerkwi. Powierzchnia w roku 1852 wynosiła 18 arów i taka pozostała do naszych czasów, wcześniej cmentarz był prawdopodobnie mniejszy. Po roku 1946 został bardzo dotkliwie zdewastowany - nie zachował się ani jeden nagrobek, który byłby w całości. Najlepiej zachowanym jest mogiła córeczki proboszcza ustrzyckiego Mychaiła Skrockiego.

Cmentarz i miejsce po cerkwi w Wołkowyji. Wołkowyja. Pierwsza cerkiew w Wołkowyji wzniesiona została w roku 1704. Był to obiekt drewniany, pw. św. Apostołów Piotra i Pawła. Kolejną cerkiew - również drewnianą - zbudowano tu pomiędzy rokiem 1833 a 1855 z fundacji biskupa Grzegorza Jachimowicza. Prace malarskie wykonane zostały w roku 1899 przez Włodzimierza Pawlikowskiego. Do dziś pozostała dzwonnica i cerkiewny cmentarz.

Cmentarz i dawna cerkiew w Zatwarnicy. Zatwarnica. Przy cerkwi znajdowały się dwa cmentarze. Pierwszy z nich - cerkiewny - zajmował około 5 arów powierzchni. Nie zachował się tu żaden nagrobek. Drugi cmentarz - grzebalny - wytyczony został nieco poniżej cerkwi, nieopodal drogi a obecnie również w pobliżu dużego hotelu w Zatwarnicy. Obecnie jest tu kilka powojennych nagrobków oraz zbiorowa mogiła funkcjonariuszy MO.

Cmentarz i miejsce po cerkwi w Żernicy Niżnej. Żernica Niżna. Ok. 150 m na prawo od kaplicy widoczne będzie ogrodzenie cmentarza. Na terenie tym stała niegdyś greckokatolicka cerkiew filialna (parafia w Żernicy Wyżnej) pw. św. Michała Archanioła. Była to świątynia murowana, wzniesiona w roku 1843. Miała plan podłużny, nawa szersza i wyższa od pozostałych części zwieńczona ośmiopolową kopułą.

Cmentarz w Żubraczem. Żubracze. Początkowo funkcjonował tu cmentarz cerkiewny o powierzchni ok. 5a. Następnie w kierunku południowym wytyczono cmentarz grzebalny - dwukrotnie większy. W narożniku cmentarza cerkiewnego istniała niegdyś kwatera żołnierzy z I wojny światowej. Szczątki ekshumowano w roku 1926 lub 1927 i przeniesiono na cmentarz wojenny w Cisnej (obecnie nie istnieje).

Cmentarze wojskowe / wojenne

Cmentarze wojenne z okresu I wojny światowej w Komańczy. Komańcza. Cmentarz związany jest z ciężkimi walkami prowadzonymi na tym terenie przez wojska rosyjskie i austrio-węgierskie w okresie półrocza t.j. od drugiej dekady listopada 1914 roku do końca pierwszej dekady maja 1915 roku. W wyniku prowadzonych obstrzałów i walk, kilkakrotnie zmieniało się położenie linii frontu, Komańcza przechodziła "z rąk do rąk". Spowodowało to znaczne zniszczenia i straty materialne i ludnościowe Komańczy.

Cmentarz wojenny w Baligrodzie. Baligród. Cmentarz wojenny w Baligrodzie został założony tuż po zakończeniu II wojny światowej, w latach 1945 - 1947. Stacjonował wówczas w Baligrodzie 34 Pułk Strzelców Budziszyńskich, którego żołnierze są założycielami tej nekropolii. Pierwotnie pochowani zostali tu żołnierze polscy (LWP, KBW, WOP), którzy polegli w walce z tzw. ukraińskimi nacjonalistami.

Cmentarz wojenny w Lesku. Lesko. Cmentarz wojenny w Lesku został poświęcony w dniu 30 kwietnia 1916 roku przez księży rzymskokatolickich: Teofila Dzierżyńskiego i Karola Perenca oraz greckokatolickich: Włodzimierza Gmytrasiewicza i Jana Bireckiego. Na leskim cmentarzu w zbiorowych mogiłach spoczywa około 600 żołnierzy poległych w bitwach I wojny światowej oraz zmarłych od chorób i ran w polowych szpitalach w okolicach Leska.

Zobacz także: Cmentarze żydowskie w Bieszczadach